I bap. Teoriyalíq bólim

II BAP. «TERBELISLER HÁM TOLQINLAR» bólImin oqÍtÍw metodikasÍ
2.1. Házirgi dáwirde fizika pániniń bilimlendiriwdegi áhmiyeti.
Búgingi kúndegi fizika oqıtıwshılarınıń oqıtıw usıl hám metodları tiykarınan oqıwshılardıń qızıǵıwshılıǵın oyatıw hám onı rawajlandırıwǵa qaratılǵan. Eń tiykarǵısı ótilip atırǵan materiallar arqalı oqıwshını qızıqtırıw bolıp, atap aytqanda fizikalıq ilim ózgesheligi, onıń universallıǵında, texnikanıń rawajlanıwı hám kúndelikli turmıs penen tıǵız baylanıslıǵında ekenligin atap ótsek boladı. Sonıń menen bir qatarda búgingi kún mektep oqıwshıları hár túrli dereklerden maǵlıwmat alatuǵınlıǵın umıtıwǵa bolmaydı.
Fizika sabaǵında oqıwshılardıń biliw iskerligin aktivlestiriw, yaǵnıy qızıǵıwshılıq arqalı bilip alıwǵa umtılıwın eksperimentler ótkeriw arqalı iske asırıw imkanı oǵada úlken. Sabaqtıń maqseti hám tiykarǵı qoyılǵan máselelerine qaray otırıp, fizikalıq eksperimentler sanlı, sapalı, demonstraciyalı, izertlewshi, texnikalıq yamasa ilimiy bolıp bólinedi. Biraqta, sabaq waqtında kórsetilgen eksperimentler oqıwshılardıń sanalı bilim alıwın támiyinleydi dep aytıwǵa bolmaydı, sebebi oqıwshı sanalı bilim alıwı ushın muǵallim sabaqtı durıs rejelestiriwi zárúr. Atap aytqanda birinshiden, ótilip atırǵan tema boyınsha qubılıs durıs tańlanǵan bolıwı kerek, ekinshiden, bul qubılıstı izertlewdi ashıp beriwi zárúr, úshinshiden, teoriyalıq boljawlardı ámelde tastıyqlap beriwi talap etiledi.
Oqıw processi dawamında oqıwshı jańa oqıw materialların ózlestirip qoymastan, bizdi qorshaǵan dúńyanı usı alǵan bilimleri arqalı tanıwı hám alǵan bilimlerin ámelde qollana biliwi kerek.
Ulıwma orta bilim beriw mektepleri fizika kursında «Terbelisler hám tolqınlar” teması boyınsha dáslepki maǵlıwmatlar berilip, oqıtıwdıń keyingi basqıshı bolǵan akademiyalıq liceyler hám joqarı oqıw orınlarında bul temaǵa tiyisli maǵlıwmatlar tákirarlanıp, keńnen úyreniledi. Yaǵnıy atap aytqanda terbelisler amplitudası, terbeliw dáwiri, terbelis jiyiligi, boylama hám kóldeneń tolqın, tolqın uzınlıǵı hám taǵı basqa terbelislerge tiyisli bolǵan fizikalıq shamalar úyretiledi. Bulardan tısqarı, oqıwshılarǵa matematikalıq mayatniktiń terbelis dáwirin anıqlaw hám usılar tiykarında erkin túsiw tezleniwin anıqlaw boyınsha laboratoriya jumısın orınlaw talap etiledi.
Mexanikalıq terbelmeli qozǵalıstı túsindiriwde, dáslep oqıwshılarǵa bul qozǵalıstıń olarǵa belgili bolǵan basqa xarakteristikaları arqalı túsindiriledi.
Bunıń ushın bir qatar tájiriybeler kórsetiw múmkin. Mısalı ushın, prujinaǵa asılǵan júk teń salmaqlıq awhalınan shıǵarıladı, yamasa jipge baylanǵan salmaqsız sharik teń salmaqlıq awhalınan shıǵarıladı. Metall sızıǵıshtı alıp, bir ushın stolǵa bekkemlep, ekinshi stoldan shıǵıp turǵan ushın terbeltirip jiberiledi. Bul qozǵalıslardıń barlıǵı terbelmeli qozǵalıs ekenligi hám bunda terbeliwshi dene teńsalmaqlıq awhalınıń átirapında awısıwı túsindiriledi. Bunday qozǵalıslar terbelmeli qozǵalıs dep ataladı.
Terbelmeli qozǵalıstıń tiykarǵı xarakterli belgisi onıń tákirarlanıwında yamasa tákirarlanıw dáwiri bolıp tabıladı.
Materiallıq noqattıń sheńber boylap qozǵalısı da tákirarlanıwshı, biraq bul qozǵalıstıń joqarıdaǵı terbelmeli qozǵalısınan biraz ózgeshelenedi. Yaǵnıy, teń salmaqlıq awhalınan birese bir tárepke, birese ekinshi tárepke awıspaydı.
Soń erkin terbelisler túsinigine oqıwshılardıń itibarı qaratıladı. Teń salmaqlıq awhalınan biraz shetletilgen deneniń ishki kúshler tásiri nátiyjesinde terbelisi erkin terbelisler bolıp esaplanadı. Qısılǵan yamasa sozılǵan prujinada payda bolǵan kúsh ishki kúsh bolıp, terbelmeli qozǵalıstı júzege keltiredi.
Oqıwshılarda beriliwi kerek bolǵan tiykarǵı túsiniklerden biri garmonikalıq terbeli qozǵalıs bolıp esaplanadı.
Bul tábiyatta hám texnikada ushıraytuǵın kóp terbelislerdi garmonikalıq terbelisler dep qarasa boladı, bazı waqıtlarda quramalı terbelislerdi garmonikalıq terbelisler jıynaǵı dep qaraw múmkin.
Májbúriy terbelislerdi túsindiriwde, dáslep olarǵa tábiyattan mısalar keltiriw kerek. Sebebi, usı mısallar tiykarında terbelislerdi túsindiriw, olardıń júz beriwindegi tiykarǵı nızamlılıqlardı oqıwshılarǵa túsindiriw ańsat hámde olardıń qabıllawı da biraz jeńillesedi. Mısalı ushın, tigiw mashinalarınıń iynesiniń háreketi, tórt katkli dvigateldegi porshenniń háreketi, májbúriy terbelmeli qozǵalısqa kiredi. Bunday qozǵalısta periodlı túrde ózgeriwshi kúsh tásir etip turıwı kerekligi, mısallar tiykarında túsindiriledi. Eger prujinanıń erkin ushına periodlı túrde ózgerip turıwshı kúsh tásir etip tursa, prujinaǵa bekkemlenip asılǵan júk májbúriy terbeledi. Álbette, májbúriy terbelmeli qozǵalıstı júzege keltiriwshi, yaǵnıy májbúr etiwshi kúshtiń zárúrligi oqıwshılarǵa túsindiriledi.
Ses qubılısları temasınıń baslanıwında ses tolqınları derekleri haqqında, soń ses tolqınların qabıllawshılar haqqında aytıw maqsetke muwapıq. Dáslep, óziniń jeke jiyligi menen terbeletuǵın ses derekleri torlar, kamertonlar haqqında túsinikler beremiz. Kamerton shaxshasına balta menen urǵanımızda, ses payda bolıwı hám usı waqıtda kamerton shaxshasına kishi sharikti jaqınlastıra, onıń iyteriliwin bayqaymız. Bul qubılıs ses tarqalıp atırǵan kamerton shaxshalarınıń terbelip atırǵanlıǵın bildiredi. jáne elektr terbelislerin ses terbelislerine aylandırıp beriwshi derekler haqqında maǵlıwmat beriw kerek. Sestiń tarqalıwın haqqında aytqanımızda álbette, elastiklik ortalıqtıń bolıwı shárt ekenligi túsindiriledi. Shisha qalpaq astındaǵı qońıraw sestiniń hawası sorıp alınǵanda esitilmeytuǵınlıǵın tájiriybede kórsetiw múmkin.
Ses tolqınlarınıń túrli ortalıqlarda túrlishe tezlikler menen tarqalıwı tábiyattaǵı mısallar tiykarında túsindiriledi. Bunıń ushın ses hawadı 330 m/s tezlik penen, suwda 5 márte, metallda 15 márte artıq tezlik penen tarqalıwı haqqında maǵlıwmat beriw múmkin[7].