I bap. Sóylew hám tildi uyreniwde pisixologik protseslerdin áhmieti

1.2-§. Sóylew hám tildiń funkciyalari
Sóylew-adamnıń tilden paydalanıwınıń sırtqı kórinısı. Sóylew arqalı adamnıń rawajlanıw dárejesi, sawatlıǵı, mádeniyatı kórinedi. Oqıwshılarda Jazıw, sóylew qábiletin rawajlandırıwda ana tiliniń áhmiyeti úlken.Bul tuwralı ullı rus pedagogi K.D.Ushınskiy: «Ana tili-pútkil aqıl-oydı rawajlandırıwdıń tiykarı hám barlıq bilimlerdiń ǵáziynesi»-dep jazǵan edi. Qaraqalpaq tilin oqıtıwda oqıwshılarǵa tek bilim berip ǵana qoymastan olardıń sózlik baylıǵın rawajlandırıp, mánili, anıq, taza sóylewge úyretip barıwımız zárúr. Balanıń bilimi, dúnyaǵa kózqarası rawajlanıp barǵan sayın onıń oyı, sóylewi rawajlanıp baradı. Sonlıqtan oqıwshılardıń dáslep oylap, keyin sóylewine itibar beriw kerek. №araqalpaq naqıl-maqallarındaǵı «Ádep oyla, keyin sóyle», «Oylanbaǵannıń túbi wayran» degen pikirler biykarǵa aytılmaǵan. Demek, mánili sóylew oqıwshınıń aytajaq oy-pikirin dáslep oylap, keyin sóylewinen kelip shıǵadı. Oqıwshınıń durıs sóylewi ushın ádebiy til normaların saqlap, óz oyın tolıq bere alıwı talap etiledi. Bul ushın oqıwshı grammatikanıjaqsı ózlestirip, gáptegi sózlerdi bir biri menen durıs baylanıstıra bılıwı kerek. Sózlerdi ornı-ornında, kerkli jerinde qollana bılıwı zárúr. Anıq hám dál sóylew ushın oqıwshınıń sózlik baylıǵı jeterli bolıwı talap etiledi. Sózlik baylıǵı, ana tili boyınsha teoriyalıq bilimi jeterli bolsa, oqıwshı muǵallim Bergen sorawlarǵa anıq hám dál juwap bere aladı. Muǵallim oqıwshınıń hár bir juwabın qadaǵalap, qalay juwap berip atırǵanlıǵın baqlap barıwı zárúr. Sonday-aq, qaraqalpaq tilin oqıtıwda oqıwshılardıń ana tilinde taza sóylewiniń áhmiyeti úlken. Óytkeni, bir tildiń ekinshi tilge tásiri nátiyjesinde basqa tildegi sózlerdi óz tilimizde sózler bolıwına qaramastan qosıp sóylew, shubarlap sóylew jaǵdayları ushırasadı. Kópshilik oqıwshılar bunday etip sóylew arqalı ózin mádeniyatlı etip kórsetkisi keledi. Kerisinshe, bul tildi buzıp sóylew, óz ana tilinde taza sóylewge irkinish jasaydı. Sonlıqtan biz oqıwshılardıń ana tilinde taza sóylewine ayrıqsha itibar berıwımiz kerek. Kórkem sóylew yamasa kórkem oqıw oqıwshıdan gáplerdi intonaciyalıq jaqtan durıs, ádebiy til normaların saqlap sóylewdi talap etedi. Tekstlerdi oqıǵanda, gáplerdi aytqanda gáplerdiń grammatikalıq dúzilisine baylanıslı intonaciyalıq jaqtan gáptiń mazmunına baylanıslı dawıs tolqını menen oqıw kerek. Máselen, xabar, soraw, buyrıq, úndew gápler ózine tán intonaciyalıq ózgesheliklerine iye. Demek, oqıwshılardıń sózlik baylıǵı ana til sabaqları menen birge radio, televidenie, arqalı, gazeta-jurnallardı, kórkem shıǵarmalardı oqıw arqalı rawajlanıp baradı. Oqıwshılardıń sózlik baylıǵın rawajlandırıwǵa til iliminiń barlıq tarawların oqıtıwda ayrıqsha itibar beriw kerek. Muǵallimniń ózi sózlik baylıqtı rawajlandırıwda tiykarǵı orında turadı. Muǵallimniń sabaqta anıq, mazmunlı túsindirıwı, muǵallimniń sóylewi, jazıwı, úlgili bolıwı tiyisl. Sózlik baylıqtı rawajlandırıwda sózliklerdiń áhmiyeti úlken. Sózlikler arqalı oqıwshılar sózlerdiń mánilerin, olardı qollanıwdı úyrenip baradı. Túsindirme, sinonimler, antonimler sózligi, frazeologiyalıq sóz dizbekleri sózligi, awdarma h.b. sózlikler oqıwshılardıń sózlik qorın kóbeytiwge járdem etedi. Sonday-aq, oqıwshılardıń sóz baylıǵın rawajlandırıwda kitaptıń ornı ayrıqsha. Kitap, gazeta-jurnallar oqısa, teatrlarǵa barsa, radio esitip, televizor kóriw de jaqsı tásir jasaydı. Biraq bulardıń barlıǵın da orınlı paydalanıw kerek. Mektepte ótkeriletuǵın ádebiy kesheler, jarıslar oqıwshınıń sózlik baylıǵın rawajlandırıwǵa sebepli boladı. Mektepte muǵallim oqıwshıǵa birden qaraqalpaq tiliniń sózlik quramın úyretip shıǵa almaydı. Ol mektepte, úyde, jasaǵan ortalıǵında tolıqtırılıp barıladı. Muǵallim oqıwshınıń sózdi qalay paydalanıwın, durıs qollanıwın qadaǵalap barıwı kerek. Oqıwshıda sózlik dápter bolıp, eger túsiniksiz sózler sabaqlıqta, tekstte, shınıǵıwlarda ushırasıp qalsa, mánısın sózlik dápterge jazıp barıwı tiyis. Sózlik baylıq basqa pánlerdi oqıw arqalı da jetilisip baradı. Matematika, geografiya, ximiya, tariyx h.b. pánlerdi oqıwda olardaǵı terminler, olardıń mánısın úyrenip baradı. Házirgi dáwirde mekteplerde sabaqtı jańa pedagogikalıq texnologiyada oqıtıwda oqıwshılardıń sózlik baylıǵın rawajlandırıwǵa ayrıqsha dıqqat qaratılǵan. Bul ushın súwretlerge qarap tekst dúziw, óz betinshe bayan, shıǵarma jumısların jazıw, ekskursiya boyınsha shıǵarma, átiraptaǵı waqıya-hádiyselerge óz pikirlerin bildiriw h.b. jumıslar islew maqsetke muwapıq keledi. Hár qıylı oyınlar, krossvordlar, jarıslar, ádebiy kesheler oqıwshılardı óz betinshe oylawǵa, pikirlewge úyretedi. Kópshilik jaǵdaylarda muǵallim oqıwshılarǵa grammatikalıq qaǵıydalardı úyretedi de, sózden paydalanıw
jollarına, sózlik baylıǵın asırıwǵa dıqqat berilmeydi. Sonlıqtan, kópshilik oqıwshılar mániles sózlerdi tabıw, frazeologizmlerden, naqıl-maqallardan paydalanıw jolların bilmeydi. Oqıǵan kórkem shıǵarması, ertegi, kinosı h.b. boyınsha óz pikirin bayanlar bere almaydı. Sonlıqtan házirgi oqıtıw metodikasında usı nárselerge ayrıqsha itibar beriw talap etiledi. Morfologiyanıoqıtıw oqıwshılardıń awızsha hám jazba sóylewin rawajlandıradı. Grammatika til biliminiń bir tarawı bolıp, ol morfologiya hám sintaksis tarawlarına bólinedi. Grammatika grekshe grammatike sózinen alınıp, «oqıw hám jazıw haqqındaǵıbilim» degen mánini bildiredi. Grammatikadaǵı alǵan bilimler oqıwshılardıń sóz baylıǵın asırıwǵa, sawatlıq dárejesin bekkemlewge járdem etedi. Grammatikalıq morfologiya hám sintaksis tarawları bir-biri menen tıǵız baylanısta úyreniledi. Morfologiya tarawın úyreniwde sózlerdiń qurılısı, mánilik hám grammatikalıq ózgeshelikleri menen ajıralatuǵın sóz shaqapları, sózlerdiń grammatikalıq formaları hám mánileri, hár bir sóz shaqabınıń jasalıw usılları menen tanısadı, úyrengen bilim hám kónlikpelerine tiykarlanıp gáp dúzedi hám tekstler boyınsha isleydi. Sózlerdiń leksika-simantikalıq mánısı, grammatikalıq ózgesheliklerine qaray toparlarǵa bólinıwı sóz shaqapları delinedi. Sóz shaqapların oqıtpastan aldın oqıwshılarǵa sózlerdiń qurılısı, sóz jasalıw usılları boyınsha maǵlıwmat beriledi. Túbir hám qosımta, olardıń ózgesheligi túsindiriledi. Túbir sózlerdiń máni bildiriwshi sózdiń tiykarǵı bólegi, al qosımtalar túbir sózlerge qosılıp jańa mánili sóz jasaydı hám sózlerdi baylanıstıradı. Bul temanıtúsindirgende dáslep taxtaǵa túbir sózler jazılıp, olardıń mánileri túsindiriledi hám olarǵa qosımtalar qosıp, olardıń mánilerindegi ózgerislerge itibar beriledi. Máselen, bil-bilim bilgishbilgir- biliw-bildi-bilgen-bilmekshi t.b. Sonday-aq, túbirles sózlerdi ajıratıw ushın sózlik dúziwge úyretemiz. Mısalı: bas, oqı sózlerine qosımtalar qosıw arqalı ondaǵı qosımtalardıń xızmetin ajıratamız. Sóz jasawshı, sóz túrlewshi qosımtalardı ótkende, olardıń túbirge qosılıw arqalı jańa sóz jasaw yamasa sózlerdi baylanıstırıw xızmetinde qollanılıwı boyınsha hár qıylı usıllardan paydalanıw arqalı sabaq ótıwımizge boladı. Sóz jasawshı qosımtalar arqalı jasalǵan jańa mánili sózlerdiń mánilerin anıqlaw, bir neshe qosımtalardı sózlerge qosıw arqalı sóz jasaw, krossvord dúziw, indektiv hám deduktiv usıllardan paydalanıwǵa boladı. Kórgizbeli qural retinde plakat, kespe qaǵazlar, oyınlar shólkemlestiriwge boladı. Qospa sózler hám onıń túrlerin oqıtqanda qospa sózlerdegi mánilik ózgeshelikke ayrıqsha birikpegen, birikken, jup, qısqarǵan sózlerdiń jazılıwına ayrıqsha itibar beriledi. Qospa sózbenen sóz dizbegi salıstırılıp úyretılıwı kerek, óytkeni, qospa sózlerdiń mánilik ózgeshelikleri, qollanılıwı hám jazılıwın mektep oqıwshılarınıń ózlestirıwı qıyın. Sonlıqtan, muǵallim qospa sózlerdi oqıtıwda hár qıylı usıllardan, awızsha hám jazba shınıǵıwlardan, sózliklerden, tekstlerden paydalanıw kerek. Qospa sózler boyınsha sózlik diktantın, bayan jumıslaın alıw arqalı ótilgen temalardı bekkemlew múmkin. Oqıwshılarǵa morfologiya tuwralı teoriyalıq maǵlıwmat hám ámeliy kónlikpelerdi payda etiwde dáslep sózlerdiń jasalıwı hám ózgerıwı haqqında bilim beriledi de onnan soń sóz shaqapları izbe-iz úyreniledi. Sóz shaqapların bólek-bólek úyrenbesten aldın sóz shaqapları boyınsha ulıwma túsinik beriledi. Oqıwshılar sóz shaqapların, olardıń leksika-grammatikalıq ózgesheliklerin durıs hám ańsat túsinip alıwına erisıwımiz ushın sózlerdi sóz shaqaplarına klasifikatsilap alıwımız zárúr. Sóz shaqaplarınıń bólinıwın olardıń ózgeshelikleri mısallar hám hár qıylı usıllar menen túsindirip alamız. Sózlerdiń ne ushın mánili, ne ushın kómekshi sóz ekenligin ajıratıp túsindiremiz. Demek, tilimizdegi sózlerdiń birewi zattıń atın, ekinshisi zattıń belgisin, sanın yamasa isháreketti bildirıwıne qaray toparlarǵa bólinıwın, al kómekshi sózlerdiń jeke turıp máni bildirmeytuǵınlıǵın tek baylanıstırıwshı hám qosımsha máni beriw xızmetinde qollanılıwın mısallar, tekstler arqalı túsindirilip barıladı. Bul ushın klass ishindegi zatlardan, súwretler, kartinalardan paydalansaq boladı. Sintaksistiń tiykarǵı birligi sóz dizbegi hám gáp. Sintaksis til biliminiń leksikologiya, fonetika, morfologiya, punktuaciya hám sóylew mádeniyatı, stilistika menen baylanıslı úyreniledi. Sintaksis eń dáslep morfologiya menen salıstırılıp úyreniledi. Máselen, sóz shaqapları hám gáp aǵzaları arasındaǵı baylanıs hám ózgeshelikti túsindiriw zárúr. Oqıwshılar tekstti durıs, kórkemlep oqıwı ushın sintaksisti jaqsı ózlestiriw kerek. Tekstti qanday intonaciyada oqıwdı biliw ushın xabar, soraw, buyrıq, úndew gáplerdiń intonaciyalıq ózgesheligin durıs ózlestirip alıw zárúr. Sebebi ayırım jaǵdaylarda gáptiń mazmunına, irkilis belgileri intonaciyaǵa baylanıslı boladı. Mısalı: Gúljan apam mektepte isleydi. Gúljan, apam mektepte isleydi. Bul gáplerde mazmun intonaciyaǵa baylanıslı eki túrli mazmundı ańlatıp tur. Bul mısallar arqalı sintaksisti oqıtıwdıń quramalılıǵın hám qızıǵarlı ekenligin kórsetedi. Sintaksisti oqıtıwda oqıwshılardıń stilistikalıq kónlikpeleri bekkemlenip baradı. Bul ushın hár bir tema ótilgende oqıwshılardıń sóylewin rawajlandırıwǵa ayrıqsha dıqqat beriledi. Sintaksistegi qaǵıydalar oqıwshılardıń pikirlew qábiletin, oylawın ósirip, rawajlandırıp baradı. Gáp-pikirdi jazba hám awızeki túrde bildirıwdıń tiykarǵı Sóz dizbeklerine gáp dúziwge úyretilip barıladı. Oqıwshılar sóz dizbeklerin qospa sózlerden, gáplerden, turaqlı sóz dizbeklerinen ajıratıwda qıynaladı. Sonlıqtan, muǵallim sóz dizbegin túsindiriwde tómendegilerdi maqset etip qoyadı. Gáptiń mazmunın keqeytiwde, pikirdi tolıq jetkeriwde ekinshi dárejeli aǵzalardıń xızmeti úlken. Sonlıqtan anıqlawısh, pısıqlawısh, tolıqlawıshlardı oqıtıw olardıń ózgesheligin túsindiriw talap etiledi. G áp aǵzaların oqıtıwda da jańa usıllardı paydalanıwǵa boladı. Sonday-aq, sintaksiste birgelkili aǵzalı, ayırımlanǵan aǵzalı, qaratpa hám kiris aǵzalı gáplerdi oqıtıwda ózine tán ózgeshelikke iye. Bul temalardı oqıtıwda olardıń tek forma tárepi emes, mazmundaǵı ózgeshelikleri de túsindirılıwı zárúr. Sintaksiste qospa gáplerdi oqıtıw muǵallimnen úlken tayarlıqtı talap etedi. Qospa gápler klassta ótiledi. Muǵallim dáslep qospa gápler menen jay gápler arasındaǵı ózgeshelikti túsindirip aladı. Qospa gáp quramındaǵı jay gáplerdiń baylanısıw usılına qary túrleri: 1. dizbekli qospa gápler; 2. baǵınıńqılı qospa gápler boyınsha maǵlıwmat beriledi. Qospa gáplerdi oqıtıwda muǵallim tómendegilerdi maqset etip qoyadı: - teksttegi berilgen gáplerdi jay hám qospa gáplerge ajıratıw, qospa gáp quramındaǵı jay gáplerdi anıqlaw, olardıń baylanısıw usılların, irkilis belgilerin anıqlaw; dizbekli qospa gáplerdiń baylanısıw usılların. dánekerli, dánekersiz baylanısıwına baylanıslı túrlerine ajıratıw; baǵınıńqılı qospa gáplerdegi bas hám baǵınıńqı komponentlerdiń baylanısıw usılların, olardaǵı mánilik qatnastı anıqlaw hám baǵınıńqılı qospa gáplerdiń túrlerine ajıratıw, irkilis belgilerine itibar beriw; Qospa gáplerdi oqıtıwda muǵallim jay gáplerdi baylanıstırıp qospa gápler dúziwge úyretedi. Sintaksistegi jáne bir temalardıń biri-tuwra hám ózlestirilgen gápler. Bunda oqıwshılar tekstten basqanıń gápin ajırata bılıwı, olardıń dúzilislik ózgesheligin anıqlawı, tuwra gáplerdi ózlestirilgen gáplerge aylandırıw, olardıń irkilis belgilerin jaqsı ózlestirip alıwı zárúr. Sintaksisti oqıtıwda til iliminiń basqa tarawları menen baylanıstırıp oqıtıw talap etiledi. Sintaksis stilistika menen baylanıslı oqıtıladı. Oqıwshılardı gáp dúziwge, tekstti tallawǵa, óz betinshe tekstler dúziwge úyretip barıladı. İlimiylik hám túsinikli bolıw principi. Qaraqalpaq tilinen oqıwshılarǵa teoriyalıq bilim berilgende házirgi qaraqalpaq til biliminde hár tárepleme anıqlanǵan ilimiy jaqtan dálillengen maǵlıwmat beriledi. Qaraqalpaq tiliniń fonetikası, leksikası hám grammatikalıq qurılısınıń tiykarǵı nızamlılıqları boyınsha oqıwshını ilim tiykarları menen qurallandırıwdı názerde tutadı.Metodikada iilimiylik principi oqıw materialın házirgi dáwir ilim jetiskenlikleri tiykarında oqıwshılardı bilim menen qurallandırıwdı talap etse, túsinikli bolıw principi oqıw materialın oqıwshılardıń jası, jeke ózgesheligi, tayarlıq dárejesin esapqa lıp ápiwayıdan quramalıǵa, jekeden ulıwmashılıqqa qaray barıwdı talap etedi. Bizge belgili qaraqalpaq til bilimi boyınsha barlıq ilimiy maǵılıwmatlardı oqıwshılarǵa túsindirıwdıń ilajı joq. Sonlıqtan, biz balalarǵa qaraqalpaq tiliniń baylıqlarınan awızeki hám jazba tilde durıs paydalanıw, dúrıs Jazıw, durıs sóylew, erkin hám anıq pikirlew ushın zárúr bolǵan bilimlerdi berıwımiz zárúr. İlimiylik principi menen túsinikli bolıw principi bir-biri menen tıǵız baylanıslı. Olar biri-birin tolıqtıradı., sabaqtıń nátiyjeliligin asıradı. Sebebi ilimiy bilimler túsinikli bolmasa, oqıwshı onı ózlestire almaydı. Tálim hám tárbiyanıń baylanısı principi. Tálimniń tárbiya menen baylanısı pintsipi jas áwladtı hár tárepleme jetilisken insanlar etip tárbiyalawdı názerde tutadı. Ana tilin úyretiw arqalı oqıwshılardı Watandı súyiwge, óz xalqınıń úrp-ádet dástúrlerin biliwge, ata-ananı, jası úlkenlerdi húrmet etiwge, ádep-ikramlı bolıwǵa úyretip baramız. Bul ushın hár bir temanıń tárbiyalıq xaraterge iye bolıwına itibar beriledi. Solay etip, qaraqalpaq tili sabaqları bilimdir. Oqıtıwdıń sanalılıq hám aktivlilik principi. Qaraqalpaq tilinen oqıwshılarǵa tıyanaqlı bilim beriwde sanalılıq hám aktivlilik úlken áhmiyetke iye. Bul principte oqıwshılardıń ótilgen materialdı qurǵaq yadlaw jolı menen emes, al túsinip sanalı túrde ózlestirıwı talap etiledi.