I. B. Isabayev, F. U. Suvanova, Q. H. Majidov

Urug’lanish jarayoni
quyidagi tarzda amalga oshadi. Chang donlari 
urug’chilarning tumshuqchalariga tushib, chang naychalarini hosil qiladi. Chang 
naychasi o`sib, boshchaning ichiga kiradi va mikrokapillyar teshik chang yo`liga 
qarab o`sib boradi. Boshchada o`sgan ko`p sonli chang naychalaridan murtak 
qopchasiga bir nechtagina, ko`pincha bitta naycha kira oladi.
Ikkita erkak hujayrasiga ega bo`lgan chang naychasi urug’ ku’rtagi ichiga 
kirib, u yerda birinchi tuxum hujayrasi o`zagi bilan, ikkinchisi murtak qopchasi 
markazi hujayrasi yadrosi bilan qo`shiladi. Hujayralarning birinchi jufti qo`shilishi 
natijasida murtak, ikkinchi jufti qo`shilishi natijasida endosperm, yoki murtakning 

---

23 
rivojlanishi uchun kerak bo`lgan zaxira to`qimalar hosil bo`ladi. Bu qo`shaloq 
urug’lanish deb ataladi. Bu jarayon 1898 yil rus olimi S.G.Navalin tomonidan
aniqlangan bo`lib, barcha yopiq urug’lilarda bir xilda sodir bo`ladi.
Urug’langan tugunchadan meva shakllanib ichida murtak, endosperm va 
urug’ qobig’idan iborat bir yoki bir necha urug’ hosil bo`ladi. Tugunak devorlari 
mevaning devorlariga aylanadi.
O‘simliklar urug‘larining kimyoviy tarkiblari o‘ziga xos bo‘lib, ularda 
yuqori molekulyar birikmalar ko‘rinishidagi zaxira moddalari ko‘proqdir. Ular 
pishish davriga kelib to‘liq to‘planadi va urug‘ning unib chiqish davrida sarflanadi. 
Moyli urug‘larning asosiy zaxira moddalari lipidlar hisoblanadi. 
Urug’larda zaxira oqsillar oqsil tanachalari yoki 
aleyron donlari
, zaxira 
uglevodlar - 
kraxmal donlari
ko`rinishida to`planadi. Ammo moyli urug’larda 
kraxmal urug’lar rivojlanishining boshlang’ich bosqichlarida uchraydi, urug’ 
yetilishi bilan yo`qoladi va murtak hamda endosperm hujayralari lipidlar bilan 
to`lib boradi. 
Biroq, endosperm faqat zaxira to’qima deb hisoblanmaydi. Uning 
tarkibida vitaminlar, fermentlar, oqsillar, nuklein kislotalari va nukleoproteidlar 
mavjudligi aniqlangan
.
Rivojlanayotgan murtakka zaxira moddalar unda fotosintez qobiliyati paydo 
bo`lgunicha kerak bo`ladi.
Urug’ning yetilishi boshlanishida endosperm murtakka nisbatan fiziologik 
faol bo`ladi, keyinchalik murtak rivojlana boshlaydi va endospermning zaxira 
moddalaridan foydalanadi. Turli xil urug‘larda murtak va endospermning nisbati 
har xil saqlanib qoladi. 
Urug’larning rivojlanishi vaqtida endospermning yetilishi har xil 
o`simliklarda turlicha namoyon bo`ladi: 
ba’zi holatda u qisman ishlatiladi va 
yetilgan urug’larda saqlanib qoladi, boshqa hollarda to`liq foydalanilib, bunda 
yetilgan urug’lar murtakdan va uning qobig’idan, endosperm esa bir qavatli 
to`qimadan iborat bo`ladi. Ikkinchi holda murtakning o`sishi va rivojlanishi uchun 
kerakli zaxira oziq moddalar murtakning o’zida va urug’ pallalarida to`planadi.

---

24 
Demak, urug‘ murtakdan va endospermdan, ya’ni murtakning rivojlanishi 
uchun zarur moddalardan, hamda ularni qoplab turuvchi qobiqdan tashkil topgan.
Mevaning rivojlanishi urug‘ning rivojlanishi bilan bir vaqtda boradi.
Mevalarning biologik ahamiyati shundaki, ular urug‘larning tarqalishiga 
yordam beradi. Mevaning po‘sti urug‘ning qurib qolishidan va har xil 
zararlanishlardan saqlaydi.
Meva yopiq urug‘li o‘simliklar uchun xos bo‘lib, gulda urug‘lanish 
jarayonidan so‘ng urug‘chi tugunchasi va gulning boshqa a’zolari ishtirokida 
rivojlanadi. Meva urug’ naychasi va gul tugunchasining boshqa elementlari - 
ustuncha va tugunchadan shakllanadi. Urug’ tugunchasi urug’langanidan keyin 
tuguncha devorlaridan ajraladigan yoki ajralmaydigan meva atrofi hosil bo`ladi. 
Meva atrofi yog’ochsimon, yog’ochlangan, qattiq, (yong’oq, danak) yoki 
yumshoq, sersuv (rezavorlarda) bo`lishi mumkin.
Ba'zi mevalarning hosil bo`lishida tuguncha va ustuncha bilan birga gulning 
boshqa qismlari - gul bandi, kosacha, gul pardalari ham ishtirok etadi. 
Tugunchadan tashqari, gulning barcha a’zolari ishtirok etgan mevalar pardali yoki 
soxta mevalar deb yuritiladi.
Moyli urug’larga urug’lari yig’im-terimdan so`ng turli ko`rinishdagi 
buzilmaydigan meva bandlari ichida qoladigan mevalar ham kiradi. Shu sababli 
ularni urug’lar emas balki mevalar (meva-urug’, meva-yong’oq, meva-don, yoki 
oddiy qilib, urug’, yong’oq, don) deb atash mumkin. Haqiqiy urug’larda esa meva 
qobig’i ularning yetilishi va yig’im-terim vaqtida ajralib ketadi.
Pishib yetilgan meva po’sti