I. B. Isabayev, F. U. Suvanova, Q. H. Majidov

 
3.4.1.2. Alkogoliz 
Yog` kislotalarining glitseridlari neytral metil yoki etil spirtlari bilan 
qizdirilganda, hattoki qaynatilganda ham tarkibi o`zgarmaydi. Ammo 80 
0
C gacha 
qizdirilgan yog` 2 hajm metil spirtida eritilgan kaliy gidroksid (taxminan 0,9 n.li 

---

206 
eritma) bilan yaxshilab aralashtirilsa, bir necha daqiqadan so`ng aralashma 
tarkibidagi glitserinning alohida faza bo`lib ajralib chiqishini kuzatish mumkin. 
Tekshirishlar shuni ko`rsatadiki, spirtli eritmada glitserin qatlami ustida yog`ning 
yog` kislotalari metil efirlari va birmuncha glitseridlar hosil bo`ladi. 
Bu reaktsiya ham bosqichli bo`lib, uning umumiy natijasini quyidagi 
tenglamalar orqali tasvirlash mumkin: 
Ko`rinib turibdiki, bu reaktsiya natijasida yog` kislotalari glitseridlaridan 
metil efirlari hosil bo`ladi. Murakkab efirlardagi bunday spirtlar almashinuvini 
alkogoliz, yoki qo`llanilgan spirt nomiga mos qilib metanoliz yoxud etanoliz deb 
atashadi. Umuman olganda alkogoliz yog`lar gidroliziga analogik jarayon bo`lib, 
farqi faqat shundaki, bu erda suv o`rniga ta`sirlashuvchi agent bo`lib spirt xizmat 
qiladi. 
Alkogoliz jarayoni katalizatorlar ishtirokida amalga oshiriladi (kaliy 
alkogolyati). Katalizatorsiz bu jarayon hatto 250 
0
C da ham qiyin kechadi.
 
 
 

---

207 
3.4.1.3. Sovunlanish 
Glitseridlarga ishqorlar ta`sir ettirilganda yog` kislotalari sovunlari hosil 
bo`lishi jarayoniga sovunlanish jarayoni deb ataladi. Sovunlanish jarayonining 
umumiy natijasini quyidagi tenglama orqali ifodalash mumkin: 
OH
CH
CHOH
OH
CH
RCOOK
KOH
OCOR
CH
HOCOR
C
OCOR
H
C
2
2
2
|
2
|
3
3





Haqiqatda esa triglitseridlarning sovunlanish jarayoni ancha murakkab va 
bosqichli kechadi. Avvaliga ishqor ta`sirida yog`larda kam miqdorda uchraydigan 
erkin yog` kislotalari suvda eruvchan sovun hosil qiladi. Hosil bo`lgan sovun 
eritmasida glitseridlar juda mayda tomchilar sifatida tarqalib emul’siyalanadi. Shu 
sababli endi glitseridlar va suv ta`sirlashuvi yuzasi oshadi. Bu esa glitseridlar 
gidrolizi tezligining oshishiga olib keladi. O`z navbatida glitseridlar gidrolizi 
tezligini oshirishda gidroksil ionlarining katalitik ta`siri ham o`z rolini o`ynaydi. 
Triglitseridlar gidrolizi yuqorida ko`rsatilganidek bosqichma-bosqich amalga 
oshadi. Birinchi bosqichda hosil bo`ladigan diglitseridlar glitseridlar massasida 
qoladi, ajralib chiqqan erkin yog` kislotalari esa ishqor ta`sirida neytrallanib, suvda 
eruvchan sovunlar hosil qiladi: 
Yog` 
kislotalarini 
sovun 
sifatida 
glitserid 
massasidan 
chiharilishi 
muvozanatning siljishiga olib keladi va gidroliz davom eta boshlaydi. Ikkinchi 
bosqichda xuddi shunday tartibda diglitseridlardan monoglitseridlar, uchinchi 
bosqichda esa shu tartibda monoglitseridlardan glitserin va sovunlar hosil bo`ladi.

---

208 
Di – va xususan monoglitseridlar ko`proq gidrofillik namoyon etishi 
munosabati bilan triglitseridlarga nisbatan tezroq gidrolizlanadi.