I adabiyot p65

(Aziz Qayumov
tarjimasi)

---

ABU M AN SU R AS-SAOLIBIY
A bu Mansur Abdum alik ibn Muhammad ibn Ismoil as- 
Saolibiy 350 (9 6 1 )-yil Nishopurda tug'ilgan va 429 (1038)- 
yil shu yerda vafot etgan. U ko'plab o'lkalarni kezib chiqqan 
yirik olim (50 dan ortiq ilmiy asarlar m uallifi) va shoir, 
tarixchi edi.
Arab adiblari qadimdan boshlab turli shoir va yozuvchilarning 
tarjimayi holi, yozgan asarlari, ijodlaridagi yetakchi xususiyatlari 
haqida alohida kitoblar yaratishgan. Ularning tazkira nomi bilan 
yuritilishini yuqorida aytgan edik. Saolibiygacha ham bu an’ana 
mavjud edi. A dib shu an’anaga muvofiq holda kitob tuzadi. 
Uning to'rtinchi qismi Xuroson va Movarounnahrdagi arabiynavis 
ijodkorlarga bag'ishlangan.
Asarning to'rt qismida X — X I asrlarda yashagan 415 ta 
arab tilida ijod qilgan adib va yozuvchilar haqida ma’lumotlar va 
ijodlaridan namunalar keltirilgan. 4- qismga esa 124 ta xurosonlik 
va movarounnahrlik shoirlar kiritilgan, ularning nasriy hamda nazmiy 
asarlaridan namunalar berilgan.
Bu qismga 4160 baytga yaqin she’r kiritilgan. Ular qasida, 
vasf, hajv, marsiya, masnaviy, g'azal, urjuza janrlariga mansubdir.
U paytlardagi arab adabiyotidagi qasidaning keyingi 
davrlardagisidan farqi bo'lgan. Ularda ham maqtov, ham tanqid 
bo'lishi mumkin edi. M a’lum bo'lishicha, hajv, g'azal, vasf, 
marsiyalar keyinchalik qasidadan ajralib chiqqan, deydilar.
Qasida keyinchalik turkiy adabiyotda ham, fors-tojik 
adabiyotida ham ancha keng tarqalgan she’riy janrlardan biriga
70

---

aylanadi. Lekin ular o‘z mazmuni, mavzu va shakliga ko‘ra arab 
qasidalaridan farq qiladi.
Saolibiy keltirgan qasidalar ayrim tarixiy voqealarga bag‘ish- 
langan. Moddiy qiyinchilikdan shikoyat, pand-nasihatga atalgan 
qasidalar ham bor.
Hajviy yo‘nalish ham ko‘p uchraydi.
Arab tilidagi adabiyot til nuqtayi nazaridangina farq qiladi. 
Obrazlar tizimi, badiiy-tasviriy vositalarga ko‘ra arab, fors- 
tojik va turkiy adabiyot orasida keskin farqlar ko‘zga tashlan- 
maydi.
X asrdagi Buxoroda yaratilgan adabiyot haqida Y.E.Bertels 
shunday yozgan edi: «Aslini aytganda, til nuqtayi nazaridan bu 
davr adabiyotini fors va arab adabiyotiga bo‘lish — haqiqatan 
shartli narsadir.
Aslida biz mavzu, uslub, tashqi ko‘rinishi bir xil, faqat tildagina 
farqi bo‘lgan yagona adabiyotga egamiz. Shuni ham aytish kerakki, 
shoirlar ko‘p holda ikki tilni bilishgan va har ikki tildan birday 
osonlik bilan foydalanishgan, bir fikrning o‘zini goh bu, goh u 
tilda ifoda etishgan».
«YATIMAT AD-DAHR»DAN 
ABU MANSUR AT-TOHIRIY
Ota-onamdan judo bo‘lganim tufayli ko‘z yoshi to‘kaman.
Kimki bu ikkisidan ayrilib yashay olsa, uning uchun (boshqa)  
musibatlar arzimagan narsa.
Jonimning ham (chiqib) ketishiga ishonib, uni tinchlantiryap- 
man, (lekin) ildizi qurigan (daraxt)ning shoxi qanday qilib qolishi 
mumkin?
Ikkita narsa (bor), agar ko‘zlarim ular haqida qon to‘kib 
yig‘laganda, ularga halokatdan xabar qilingan bo‘lardi (va) ular 
(yashashi) kerak bo‘lgan (vaqt)ning o‘ndan birini ham ko‘rmagan 
bo‘lardilar: (biri) yoshlikning o‘tib ketishi, (ikkinchisi) do‘stlardan 
judo bo‘lish.
71

---

ABU TAYYIB AL-MUS’ABIY MUHAM M AD 
IBN XOTIM
O ‘z davringda baxtingni taqdir qo‘lidan xalos et.
Aysh-ishrat va xursandchilik bilan o‘tayotgan kunni g‘animat bil.
Jamiki yaxshi va yomonga muruvvat qil.
Qilgan (yaxshiliklaring) o‘zingga qaytadi.
Noshukurlar esa (o‘z) yomonligi bilan sharmanda bo‘ladi.
ABU-L-FAZL AS-SUKKARIY AL-MARVAZIY 
AHM AD IBN M UHAM M AD IBN ZA YD
Kimki quyoshni jahl bilan bekitmoqshi bo‘lsa, xato qiladi.
«Quyoshni choyshab bilan yopib bo‘lmaydi».
Kechaning eng yaxshi sifati shuki, «kecha homilador, (ammo) 
nima tug‘ishni bilmaydi».
Donolarga tegishli fors maqollaridan: «Kiyim bo‘yoqchi qo‘lida 
garovdir».
Tuya hasharotlarni yoqtirmaydi, ammo u tirik ekan, ular uning 
burnida (yashayveradi).
Eshak balchiqqa yumalab (istagan) narsasiga erishdi va ishdan 
qutildi.
Biz qadimgi shartlashgan shartlarda turamiz: «yirtilgan sanoch 
ham, yiqilgan karvon ham bo‘lmaydi».
Eshak haqidagi (og‘izdan-og‘izga) o‘tib yurgan maqollardan: 
«Eshak ba’zan kasalligi uchun ham hangraydi».
Echki faqat ovqat bilan semiradi, «echki muloyim gap bilan 
semirmaydi».
Dengiz suvi toshib yotgani ayon bo‘lib tursa ham, it undan 
tili bilan ichadi.
Nasihatlarimga shubhalanma, senga mushukni qopga solib 
sotayotganim yo‘q.
Kimning uyida taomi bo‘lmasa, uning odamlar orasida hurmati 
bo‘lmaydi.
72

---

O 'z ehsoningga meni umidvor qilding, xudo nomi bilan 
yolvoraman, (arzimagan) baqlajoningni tashla. Aytishlaricha, kimki 
taklif qilinmay dasturxonga kelsa, u o'zini kamsitgan bo'ladi.
ABU AHM AD AL-YAMOMIY 
AL-BO‘SHANJIY
Odam uchun eng yaxshi xursandchilik: o'z qo'li bilan ekkan 
(daraxt) mevalarini yeyish.
Yozgan she’rining kuylanganini (eshitish) va sevgan farzandlari 
uning xizmatida turganini (ko'rish).
Ba’zi birimiz bu uch (baxtga) egamiz, (lekin) bularning 
hammasiga xalaqit beruvchi tananing nimjon bo'lib qolishi.
ABU-L-HASAN ALI IBN AL-HASAN 
AL-LAHHOM AL-HARONIY
Haddan ziyod donolik va harakatchanlik tufayli men xuddi 
qo'riq joyda yonayotgan olov kabi edim.
Endi nodon bo'lib qoldim, agar cho'ntagida vaqosi yo'q odamning 
chaqqonligi susayib qolsa, (buning) ajablanarlik joyi yo'q.
ABU M UHAM M AD AL-MATRONIY AL-HASAN 
IBN ALI IBN MATRON
Do'st in’omga umid qilganda va dushman yomonlikdan 
qo'rqqanda, biz seni sinab ko'rdik.
Faqat ixtiyoring bilan (kishilarga) naf keltirasan va faqat 
zarurat tug'ilgandagina zararli bo'lasan.
Faqat jazo (berish uchungina) sen yomonlikni ravo ko'rasan, 
xudo senga behad yaxshilikni ravo ko'rsin.
Tashakkur aytuvchi sening haqingda yomon fikrga kelishidan 
qo'rqmaganingda, noshukurni yomonlik bilan jazolamagan 
bo'lardik.

---

YU SU F X O S HOJIB
Turkiy tilda birinchi yirik hajmli adabiy-ma’rifiy asar yozgan 
iste’dodli shoir, davlat arbobi, donishmand adib Yusuf Xos 
Hojibdir. U Balasog‘un (Qirgizistondagi To‘qmoq) shahrida 
tug‘ilgan. «Qutadg‘u bilig» («Saodatga eltuvchi bilim») asarini 
1069- yilda yozib tugatgan.
Bu asar o‘z zamonasining tafakkuri, hikmati va falsafasini aks 
ettiradigan qomusiy manbadir. Asar dunyoning ko‘p tillariga tarjima 
qilingan.
Yusuf Xos Hojibning adolat, 
insof, ilm-u ma’rifat haqidagi, 
insoniy siyrat va xilqat haqidagi 
fikrlari hamon dolzarb va ibrat 
sabog‘idir.
Y u su f X o s H o jib ham 
Mahmud Koshg‘ariyga o‘xshab 
ko‘pgina o‘lkalarni kezib chiqqan, 
talaygina sayr-u sayohatlarda 
bo‘lgan. A dib asarini yozishga 
bir yarim yil vaqt sarflaydi.
«Q utadg‘u bilig» dostoni 
hijriy to‘rt yuz oltmish ikkinchi
(m ilodiy 1069 — 1070) yilda
yozilgan.
«Q utadg‘u bilig»ning uch 
q o ‘lyozma nusxasi m avjud.
74

---

Ulardan ikkitasi: Namangan va Qohira nusxalari arab, Hirot 
(Vena) nusxasi esa uyg‘ur yozuvida ko‘chirilgan.
Kitob Qashg‘ar eligi — hukmdori Tavg‘ach ulug‘ Bug‘ro 
xonga tortiq qilinadi. Buning evaziga esa u Xos Hojiblik lavozimi 
bilan taqdirlanadi.
«QUTADG‘U BILIG»DAN
to‘rtliklar
Qara bash yag‘isi qizil til turur,
Necha bash yedi u, taqi ma yeyur.
Bashingni tilasang tilingni ko‘daz.1 
Tiling tegma2 kunda bashingni yeyur.