I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

Tashqi ta’sirlarga xususiy yechimlar 

Tashqi  ta’sirlar  bozorlarning  samarasiz  bo`lishiga  sabab  bo`lsa-da,  hukumat 

harakati  har  doim  ham  muammoni  hal  qilish  uchun  zarur  emas.  Ba’zi  hollarda, 

odamlar xususiy yechimlar ishlab chiqishi mumkin. 

Xususiy yechim turlari 

Ba'zan  tashqi  ta’sir  muammolari  ma'naviy  kodekslar  va  ijtimoiy  sanksiyalar 

bilan  hal  etiladi.  Ko`p  odamlar  nima  uchun,  masalan,  hamma  joyni  iflos 

qilmasligini  ko`rib  chiqaylik.  Iflos  qilishga  qarshi  qonunlar  mavjud  bo`lsa-da,  bu 

qonunlar kuchli amal qilmaydi. Ko`pchilik odamlar iflos qilmaydi, chunki bunday 

qilish, albatta, noto`g`ri narsa. Ko`pchilik bolalarga o`rgatiladigan “Oltin qoida”ga 

ko`ra,  "hammani  o`zingdek  bil".  Bu  ma'naviy  to`siq  bizning  xatti-harakatlarimiz 

boshqa odamlarga qanday ta'sir etishini hisobga olish kerakligini aytadi. Iqtisodiy 

jihatidan, u tashqi ta’sirni o`zlashtirish ma’nosini bildiradi. 

Tashqi  ta’sirlar  uchun  yana  bir  xususiy  yechim  tashqi  ta’sirlarni  hal  qilish 

uchun  tashkil  etilgan  xayriyalardir.  Misol  uchun,  maqsadi  atrof-muhitni  himoya 

qilish  bo`lgan  Sierra  Club  xususiy  xayriya  bilan  moliyalashtiriladigan  notijorat 

tashkilot  hisoblanadi.  Boshqa  bir  misol  sifatida,  kollej  va  oliy  o`quv  yurtlari 

---

 

394 

bitiruvchilari, korporatsiyalar va fondlardan sovg`alar oladi, chunki ta'lim jamiyat 

uchun  ijobiy  tashqi  ta’sir  olib  keladi.  Hukumat  xayriya  uchun  daromad  solig`iga 

imtiyozlar  beruvchi  soliq  tizimi  orqali  tashqi  ta’sirning  bu  xususiy  yechimini 

rag`batlantiradi. 

Xususiy  bozor  ko`pincha  tegishli  partiyalarning  manfaatlariga  tayanib  tashqi 

ta’sirlar  muammosini  hal  qilishi  mumkin.  Ba'zan  hal  qilish  turli  xil  biznes 

integratsiyasi  shaklini  oladi.  Misol  uchun,  bir-biriga  yaqin  joylashgan  olma 

yetishtiruvchi  v  aasalarichini  olaylik.  Har  bir  biznes  boshqasiga  ijobiy  ta'sir 

etmoqda: daraxtlar gulini changlash orqali asalarilar bog`bonga olma yetishtirishda 

yordam beradi. Shu bilan birga, asalarilar olma daraxtlaridan nektar olib asal ishlab 

chiqarish uchun foydalanadi. Shunday bo`lsa-da, olma yetishtiruvchi qancha daraxt 

ekishga  qaror  qilishi  va  asalarichi  qancha  asalari  saqlashga  qaror  qabul  qilishida, 

ular ijobiy tashqi ta'sirni hisobga olmaydilar. Natijada, olma yetishtiruvchilar juda 

kam daraxt ekadi va asalarichi juda oz asalari saqlaydi. Asalarichi olma bog`larini 

sotib  olsa  yoki  olma  yetishtiruvchi  asalari  qutilarini  sotib    olsa,    bunda    tashqi  

ta’sirlar o`zlashtirilishi mumkin: Har ikki faoliyat keyin bir xil firma ichida bo`ladi 

va bu firma daraxtlar va asalarilar maqbul sonini tanlashi mumkin bo`ladi. Tashqi 

ta’sirni o`zlashtirish ayrim firmalarning turli turdagi bizneslarga jalb qilinishining 

bir sababidir. 

Xususiy  bozor  uchun  tashqi  ta'sirni  hal  qilishning  yana  bir  usuli  manfaatdor 

tomonlar bilan aloqaga kirishishdir. Yuqoridagi misolda, olma yetishtiruvchilar va 

asalarichi  o`rtasidagi  shartnoma  juda  kam  daraxt  va  juda  oz  ari  muammosini  hal 

qilishi  mumkin.  Shartnoma  daraxtlar  sonini,  asalarilar  sonini  va  ehtimol,  bir 

tomonning  boshqa  biriga  to`lovlarini  belgilashi  mumkin.  Daraxtlar  va  asalarilar 

to`g`ri sonini aniqlash orqali shartnoma odatda bu tashqi ta’sirdan kelib chiqadigan 

samarasizlik hal qilinishi va ikki tomon uhcun yaxshi bo`lishi mumkin.