I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

Tabiiy 

monopolist 

uchun 

chekli 

xarajatlarni o`rnatish 

 

---

 

256 

qutulishga  harakat  qiladi.  Monopoliya  bilan  shug`ullanish  uchun  hukumat 

tomonidan ishlatiladigan uchinchi siyosat davlat mulk siyosati hisoblanadi.  

 

Qisqacha xulosalar 

 

Sof monopoliya raqobatlashgan bozorning aksi bo`lib, bu erda bitta sotuvchi 

va  ko`plab  xaridorlar  qatnashadi.  Sof  monopolistning  raqobatchisi  yo`q. 

Monopolist  o`zining  bozorida  yagona  sotuvchi  firma  hisoblanadi.  Hukumat  bitta 

firmaga  ishlab  chiqarishda  yagonalik  huquqini  beradi.  Va  u  faqat  o`zi  ishlab 

chiqargan  mahsulot  yordamida  bozorda  yagona  bo`lish  imkonini  qo`lga  kiritib 

butun bozorni to`yintiradi. 

Sof  monopoliya  mahsulot  o`rnini  bosadigan  boshqa  mahsulot  bo`lmagan 

hududlarda  vujudga  keladi.  Umuman  olganda  jahon  va  milliy  bozorlarda  bitta 

mahsulotni  bitta  sotuvchi  tomonidan  sotilishi  kamdan-kam  uchraydi.  Sof 

monopoliya ko`proq mahalliy bozorlarga xos bo`ladi. Masalan, tumandagi yagona 

kitob magazini, yagona telefon stantsiyasi, yagona tish doktori, yagona jarrox yoki 

bo`lmasa  mahalliy  kommunal  xo`jaligi  xizmati.  Yuqorida  keltirilgan  sub’ektlar 

bozor sharoitida narxga ta’sir qilish uchun real hokimiyatga ega. 

Monopolist  bozorda  yagona  ishlab  chiqaruvchi  hisoblanib,  o`z  mahsuloti 

uchun  biror  narx  belgilashdan  avval    talab  egri  chizig`iga  yuzlanadi.  Monopolist 

tomonidan  ishlab  chiqarish  oshiriladi,  u  ishlab  chiqarilgan  barcha  bir  birlik 

mahsulotlaridan  daromadlar  miqdorini  kamaytirmaslikka  harakat  qiladi.  Natijada, 

monopolistning  chekli  daromadi  har  doim  uning  o`rnatadigan  narxidan  past 

bo`ladi. 

Raqobatli  firma  va  monopol  firma  o`rtasidagi  asosiy  farq  mahsulotining 

narxini  tushirish  yoki  oshirish  monopolistning  ixtiyorida  bo`lib  qoladi.  Raqobatli 

firma  faoliyatida  mahsulotining  ishlab  chiqarish  narxini  belgilashda  bozor  unsuri 

kichik  nisbiy  ahamiyatga  ega  bo`ladi.  Bozor  sharoitida  berilgan  talab  kabi  narxni 

talabdan kelib chiqib ham belgilaydi.  

Sof  monopoliyaning  vujudga  kelishiga  ta’sir  qiluvchi  omil  bu  -  tarmoqqa 

kirish  to`siqlarining  kuchliligidir.  Tarmoqga  kirish  to`siqlari  -  bu  monopol  firma 

---

 

257 

bozoriga  boshqa  sotuvchilarni  kirib  kelishini  to`xtatuvchi  cheklanishlar.

 

Tarmoqga  kirish  to`siqlaridan  quyidagilarni  ko`rsatish  mumkin:  davlat 

tomonidan berilgan maxsus huquq, patentlar va mualliflik huquqi,  biror bir ishlab 

chiqarish  resursi  taklifiga  egalik  qilish.  Masalan,  Amerikaning  «De  Birs» 

kompaniyasi jahonda sotiladigan, qayta ishlanmagan olmosning 85 foizini nazorat 

qilgani  uchun,  olmos  bozorida  monopol  hokimiyatga  ega.  Yuqoridagilardan 

tashqari insonning noyob qobiliyati va bilimi ham manopoliyani vujudga keltiradi. 

Ishlab  chiqarish  ko`lami  kengayishining  musbat  samarasi  ham  tarmoqqa  kirish 

uchun  to`siq  bo`lishi  mumkin.  Masalan,  avtomobil  zavodi  ma’lum  miqdorda 

avtomobil  ishlab  chiqarishga  erishgandagina,  uning  umumiy  xarajatlari  minimal 

bo`ladi. 

Bozordagi  talab  egri  chizig`i  monopolist  uchun  uning  bozordagi  kuchiga  va 

foyda olish imkoniyatiga ta’sir etishi mumkin. Narx o`rtacha xarajatlardan yuqori 

qilib  belgilanishi,  tovar  uchun  shu  narx  bilan  sotilganda  iqtisodiy  foyda  olinishi 

kerakligi  kompaniya  tomonidan  hisobga  olinadi.  Firma  o`z  tovariga  narx 

qo`yganda  foydani  maksimallashtirishni  ko`zlaydi.  Foydani  maksimallashtiruvchi 

narx, odatda, monopollashgan bozorda amal qiladi. 

Monopolist  ko`pincha  xaridorning  belgilangan  narxni  to`lash  uchun 

tayyorligiga  asoslangan  holda  mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmini  belgilaydi.  Shu 

orqali jamiyat farovonligi uchun turli narxlar qo`llanilsada  daromadlarini oshirish 

mumkin.  Narxni  disrkiminatsiyalashda  ba'zi  iste'molchilar  uchun  ijobiy  tomoni 

bor,  biroq    iqtisodiy  farovon  jamiyatdagina  mahsulot  sotish  hajmini  oshirish 

mumkin,  aks  holda  ishlab  chiqarilgan  mahsulotni  sotib  bo`lmaydi.  Optimal  narx 

o`rnatishda,  monopolist  samarasizlik  nuqtasini  bartaraf  qiladi  va  bozorda  barcha 

ortiqcha  bo`lmagan  tovarlargina  sotuvga  chiqadi.  Narxni  deskriminatsiyalash 

nomukammal bo`lsa, monopolist o`sha belgilagan narxi bilan ko`zlagan natijasiga 

erisha olmaydi.