|
7.1. Budjet chizig`i: iste’molchining qanday imkoniyatlari mavjud?
Ko`p odamlar o`z ehtiyojlari soni va sifatini yaxshilashnga urinishadi –
ko`proq ta’tillar, qimmatroq mashina haydash yoki yaxshiroq restoranlarda
ovqatlanish va hokazo. Kishilar o`z xohishlaridan ko`ra kamroq sarflashni
istashadi chunki ularda kirim ta’siri borligi sababli xarjlari ham chegaralangan
bo`ladi. Biz iste’molchining tanlov nazariyasini kirim va chiqim orasidagi
mutanosiblikni tekshirish orqali boshlaymiz.
Obyektlarni oddiy va sodda bo`lishini ko`zlab, biz iste’molchi xarid qilishi
mumkin bo`lgan faqat ikkita narsani olamiz: pitsa va Pepsi. Albatta, hayotda
kishilar minglab turdagi tovarlarni xarid qilishlari mumkin. Taxminimizcha,
iste’molchi tanlovi tushunchasining asosiy mazmunini o`zgartirmay turib sodda
tushuntirish uchun ikkita mahsulotni olish yetarli.Avvalo, pitsa va pepsiga bo`lgan
xarajat iste’molchi kirimining qancha qismini cheklab olishini ko`rib chiqamiz.
Taxminan iste’molchi kirimi oyiga 1000$ va uning hammasi Pepsi va pitsaga
ketadigan bo`lsin. Pepsi narxi 2$, pitsaniki 10$.
Rasm 1 dagi jadval iste'molchi sotib olishi mumkin bo`lgan pitsa va Pepsining
ko`plab kombinatsiyalarining ayrimlarini ko`rsatadi. Jadvalning birinchi qatori,
agar iste'mol pizzaga o`zining barcha daromadini sarflasa, u oy davomida 100 ta
pizza yeyishi, lekin u hech qancha Pepsi sotib olish mumkin emasligini ko`rsatadi.
Ikkinchi qatorga boshqa ehtimolni ko`rsatadi, iste'mol to`plami: 90 ta pitstsa va 50
pint pepsi. Va hokazo. Jadvaldagi har bir iste'mol to`plami aniq $ 1000 turadi.
Rasm 1dagi grafik iste'molchi tanlashi mumkin bo`lgan iste'mol to`plamlarni
ko`rsatadi. Vertikal o`q Pepsi pintlari sonini va gorizontal o`q pizza sonini
o`lchaydi. Bu rasmda uchta nuqta belgilangan. A nuqtada iste'molchi hech qancha
Pepsi sotib oladi va 100 pizza iste’mol qiladi. B nuqtada iste'molchi hech qancha
117
pizza sotib oladi va 500 pint Pepsi iste'mol qiladi. C nuqtada iste'molchi 50 pizza
va 250 pint Pepsi sotib oladi.
Aynan C nuqtada AB chizig`i o`rtasida iste'molchi teng sarflaydigan
nuqtadir, unda pizza va Pepsi miqdori ($ 500). Bu iste'molchi tanlashi mumkin
bo`lgan pizza va Pepsi ko`plab kombinatsiyalarning faqat uchtasidir. AB chizig`i
bo`yicha barcha nuqtalarni tanlash mumkin. Byudjet sig`imi deb nomlangan bu
chiziq, iste'molchi qurbi yetadigan iste'mol to`plamlarini ko`rsatadi. Bu holda, u
iste’molchi to`qnashadigan pizza va Pepsi o`rtasidagi tanlovni ko`rsatadi.Byudjet
sig`imi qiyaligi iste'molchi duch keladigan tanlov darajasini o`lchaydi. Eslatib
o`tamiz, bu ikki nuqta orasidagi chiziq vertikal masofa o`zgarishi gorizontal
masofa o`zgarishiga bo`lib hisoblanadi ( "muddatda o`sish"). A nuqtadan B
nuqtagacha vertikal masofa 500 pint bo`lgan, va gorizontal masofa 100 pitstsa
hisoblanadi. Shunday qilib, chiziqda 1 ta pizzaga 5 pint Pepsi to`g`ri keladi.
Birinchi jadval iste’molchining yuqorida aytib o`tilgan mahsulotlardan qay
usullarda xarid qilishi mumkinligini hisoblovchi kombinatsiyalardan biri
ko`rsatilgan. Birinchi jadval shuni ko`rsatadiki, agar iste’molchi hamma pulini
pitsaga sarflasa u 100 ta pitsa xarid qilishi va birorta ham Pepsi ololmasligi
118
mumkin. Ikkinchi qatorda boshqacha variant: 90 ta pitsa va 50 dona Pepsi, va
hokazo. Har bir chiqim summasi 1000$ni tashkil etadi.Birinchi jadvaldagi grafik
iste’molchi tanlashi mumkin bo`lgan “to`plam”larga misol bo`ladi. Vertical chiziq
Pepsining miqdorini o`lchasa, gorizontali esa pitsaning donasini ifodalamoqda.
Grafikda uchta nuqta keltirilgan. A nuqtada, iste’molchi faqat 100 ta pitsa oladi,
ammo Pepsi olmaydi, B nuqtada u pitsa xarid qilmaydi, lekin, 500 ta Pepsi sotib
oladi, A va B nuqtalarining o`rtasi bo`lmish C nuqtada iste’milchi har
ikkalasigayam teng ravishda 500 $ dan pul sarflashi tasvirlangan. Bunda u 50ta
pitsa va 250 ta Pepsi iste’mol qila oladi. Yuqorida aytib o`tilganlar ko`plab
kombinatsiyalardan uchtasi edi, xolos. A nuqtadanBnuqtagacha bo`lgan har bir
variant bizga to`g’ri kela oladi. Xarajatlar sig`imii deb ataluvchi ushbu chiziq bizga
iste’molchining qurbi yetadigan iste’mol “guruh”larini ko`rsatib beradi. Shu bilan
iste’molchi xarid qilishi mumkin bo`lgan Pepsi va pitsa miqdorlarini jadvallar
yordamida o`rganib chiqdik.
Budjet sig`imi egri chizig’i iste’molchining bir tovarning boshqasiga
nisbatan xarid qila olish imkoniyatini narxlar mutanosibligi orqali o`lchashda
ishlatiladi. A nuqtadan B nuqtagacha vertikal oraliq 500 ichimlik va gorizontal
masofa 100 ta pitsaga teng. Demak, beshta Pepsi bitta pitsaga to`g’ri kelmoqda.
(Aslida, budjet sig`imii egri chizig’i pasayganda, natija musbat son chiqadi. Lekin
biz manfiy ishorani chetlab o`tishimiz mumkin.)
Budjet taqchilligi bir mahsulot narxining boshqa bir mahsulot narxiga
taqqoslanishi orqali paydo bo`lgan taxminiy narxga teng ekanligini eslab qoling.
Pitsa Pepsidan besh marta qimmat, shuning uchun pitsa olish ehtimolligi Pepsiga
qaraganda besh marta past. Bozor ite’molchiga quyidagicha tanlovni taklif qila
oladi: bitta pitsaga beshta Pepsi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
