I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

Muvozanatli bozorda iste’molchi va 

ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi 

Jami ortiqchalik – ishlab chiqaruvchi 

va iste’molchi ortiqchaligining jami – 

talab va taklif egri chizig’ining 

muvozanat maydongacha bo’lgan 

maydon.

 

Rasm 

Narx 

Miqdor 

Taklif 

Talab 

Muvozanat 

narx 

Muvozanat 

miqdor 

Ishlab 

chiqaruvchi 

ortiqchaligi 

Iste’molchi 

ortiqchaligi 

---

 

109 

1. 

Erkin  bozorlar  taklif  etilayotgan  tovarlarni  ularni  qolganlarga  nisbatan 

yuqoriroq  baholovchi  xaridorlar  o`rtasida  taqsimlaydilar,  u  ularning  to`lashga 

tayyorligi bilan aniqlanadi. 

2. Erkin  bozorlar  bu  tovarlarni  kam  xarajatlar  bilan  ishlab  chiqaruvchi  etkazib 

beruvchilarning tovarlariga talab bildiradilar.  

Shunday  qilib,  ishlab  chiqarilgan  va  sotilgan  tovarlarning  bozor  muvozanati 

sharoitida  ijtimoiy  rejalashtiruvchi  iste’molchilarning  istemolini  yoki  etkazib 

beruvchilarning ishlab chiqarishlarini taqsimotini o`zgartirib, iqtisodiy farovonlikni 

oshirish imkoniyatiga ega emas.  

Biroq,  ijtimoiy  rejalashtiruvchi  taklif  etilayotgan  tovarning  miqdorini 

ko`paytirish  yoki  kamaytirish  yordamida  umumiy  farovonlikni  oshirish 

imkoniyatiga  egami?  Javob  –  yo`q,  bu  bozor  natijalari  haqidagi  uchinchi 

tushunishning shakllanishidir. 

3.  Erkin  bozorlar  iste’molchilar  va  ishlab  chiqaruvchilar  umumiy  ortiqchaligini 

maksimallashtiruvchi tovarlar miqdorini ishlab chiqaradilar. 

8-chizma  yuqoridagi  fikr  nega  to`g’ri  ekanligiga  isbot  keltiradi.  Bu  chizmani 

izohlash uchun talab egri chizig’i xaridorlar uchun tovar qimmatini aks ettirishini 

va taklif egri chizig’i sotuvchilarning xarajatlarini aks ettirishini esga oling. 

Muvozanatli  darajadan  pastdagi  qandaydir  miqdorda,  misol  uchun  Q

1

  da, 

chekli  xaridorning  qimmati  chekli  sotuvchining  xarajatlaridan  ortiq  bo`ladi. 

Natijada  ishlab  chiqarish  va  iste’mol  miqdorining  o`sishi  umumiy  ortiqchalikni 

oshiradi.  Bu  toki  miqdor  muvozanat  darajasiga  yetguniga  qadar  to`g’ri  davom 

etadi.  

Shuningdek,  muvozanatli  darajadan  yuqoridagi  qandaydir  miqdorda,  misol 

uchun  Q

2

  da,  chekli  xaridorning  qimmati  chekli  sotuvchinung  xarajatlaridan  kam 

bo`ladi. Shunga ko`ra, miqdor pasayishi umumiy ortiqchalikni oshiradi va bu toki 

miqdor  muvozanat  nuqtasidan  pasaygunga  qadar  to`g’ri  davom  etadi.  Umumiy 

ortiqchalikni maksimallashtirishda ijtimoiy rejalashtiruvchi qayerda taklif va talab 

egri chiziqlari kesishsa shu miqdorni tanlaydi. 

 

---

 

110 

 

  

Bu  3  ta  tushunishlar  birgalikda  bizga  bozor  natijasi  iste’molchi  va  ishlab 

chiqaruvchi  ortiqchaliklari  yig’indisi  qanday  katta  bo`lishi  mumkinligidan  iborat 

bo`lishini  ko`rsatadi.  Boshqa  so`zlar  bilan  aytganda,  muvozanatli  natija  bu 

resurslarni samarali taqsimlanishidir. Ko`ngilchan ijtimoiy rejalashtiruvchi, demak, 

bozor natijasi adolatli bo`lishiga imkon berishi mumkin. Bu siyosat adabiy jihatdan 

tarjima  qilinganda  “ularga  qilishga  ijozat”  degan  ma’noni  anglatib,  Frantsuzcha 

”aralashmaslik” iborasiga to`g’ri keladi.  

Jamiyat  bu  rejalashtiruvchi  aralashuviga  muhtoj  emasligidan  baxtlidir.    . 

Garchi bu foydali bo`lsada hamma narsani yaxshi biladigan kuchli nazariyaga ega 

diktator shunday qiilsa, o`sha shaxs uni yo`qotishi shart emasligini tasavvur qiling. 

Bunday  xususuyat  bilan  kirishish  qiyin.  Diktatorlar  kamdan-kam  ko`ngilchanlik 

qiladilar  va  hattoki  biz  kimnidir  o`ta  samimiy  deb  hisoblasak,  ular  yaxshi 

munosabatda bo`lmaydilar.  

Tasavvur  qiling,  bizning  ijtimoiy  rejalashtiruvchi  bozor  tazyiqlariga 

bo`ysunmay o`zicha resurslarni samarali taqsimlashga harakat qildi. Bunday qilish 

uchun u bozordagi har bir imkoniyatli iste’molchining qimmatini va har bir ishlab 

chiqaruvchining xarajatini bilishi kerak. Bundan tashqari u nafaqat shu bozordagi, 

balki  iqtisodiytdagi  boshqa  minglab  bozorlardagilarini  ham  bilishi  lozim.  Bu  ish 

esa birmuncha qiyindir, chunki qandaydir sababga ko`ra markaziy rejalashtirilgan