I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

Narx ishlab chiqaruvchi 

ortiqchaligiga qanday ta’sir 

qiladi 

 

Miqdor 

Miqdor 

Dastlabki 

ishlab 

chiqaruvchi 

ortiqchaligi 

Yangi ishlab chiqaruvchilar 

uchun ishlab chiqaruvchi 

ortiqchaligi 

Dastlabki ishlab chiqaruvchilar 

uchun qo’shimcha ishlab 

chiqaruvchi ortiqchaligi 

---

 

106 

aniq  maqsadga  ega  bo`lgan  diktatordir.  Rejalashtiruvchi  jamiyatdagi  barchani 

iqtisodiy  rivojlanishini  oshirishni  xohlaydi.  Buning  uchun  rejalashtiruvchi  nima 

qilishi  kerak?  U  xaridor  va  sotuvchini  o`zlari  kelishib  olishlariga  qo`yib  berishi 

kerakmi?  Yoki  u  bozor  samaradorligini  shunday  yo`l  bilan  o`zgartirish  orqali 

iqtisodiy rivojlanishni o`stira oladimi? 

Bu  savollarga  javob  berish  uchun  rejalashtiruvchi  avvalo  jamiyatning 

iqtisodiy rivojini qanday baholashini bilib olishi darkor. Ulardan biri iste'molchi va 

ishlab chiqaruvchi ortiqchaliklarining umumiy yigindisidir. Iste'molchi ortiqchaligi 

xaridorlarning bozordagi ishtirokidan kelib chiqadigan foydadir, ishlab chiqaruvchi 

ortiqchaligi  bu  sotuvchinig  qo`lga  kiritgan  foydasidir.  Shunday  ekan  umumiy 

ortiqchalik jamiyat iqtisodiy rivojlanishining ko`rsatkichi hisoblanadi.  

Iqtisodiy  rivojlanishning  bu  ko`rsatkichinii  yaxshi  tushunish  uchun 

iste'molchi  va  ishlab  chiqaruvchi  oqtiqchaligini  o`lchab  ko`rish  kerak.  Biz 

iste'molchi ortiqchaligini shunday aniqlaymiz: 

Iste'molchi ortiqchaligi = xaridorlar to`lamoqchi bo`lgan narx - xaridorlar 

tomonidan to`langan narx 

Shunga o`xshab, ishlab chiqaruvchi ortiqchaligini ham aniqlab olamiz: 

Ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi = sotuvchilarning sotgan narxi - sotuvchilarning  

xarajatlari 

Agar  biz  iste'molchi  va  ishlab  chiqaruvchi  ortiqchaliklarini  birlashtirsak  biz 

quyidagilarga erishamiz: 

Umumiy ortiqchalik = (xaridorlar to`lamoqchi bo`lgan narx - xaridorlar 

tomonidan to`langan narx) + (sotuvchilarning sotgan narxi - sotuvchilarning  

xarajatlari) 

Xaridorlar  tomondan  to`langan  narx  sotuvchilarning  sotgan  narxi  bilan 

tenglashadi,  shuningdek  ushbu  iboradagi  ikki  atama  o`chib  ketadi  va  natijada 

umumiy ortiqchalikni yozishimiz mumkin: 

---

 

107 

Umumiy ortiqchalik = xaridorlar to`lamoqchi bo`lgan narx - sotuvchilarning  

xarajatlari) 

 Bozordagi  umumiy  ortiqchalik  bu  xaridorlar  tovarga  o`zlarini  hoxishlari 

asosida  to`lamoqchi  bo`lgan  umumiy  narxdan  sotuvchilar  bu  tovarni  ishlab 

chiqarish uchun qilgan umumiy xarajatlarni ayirish natijasidir. 

 Agar  resurslar  taqsimoti  umumiy  ortiqchalikni  maksimallashtirsa,  biz  bu 

taqsimot samaradorlikni ko`rsatadi deb aytamiz.  Agar taqsimot samarali bo`lmasa, 

unda  sotuvchi  va  xaridorlar  ichida  ba’zilari  savdodan  keladigan  imkoniyatli 

yutuqlardan  mahrum  bo`lgan  hisoblanadi.  Misol  uchun,  agar  sotuvchilar  ishlab 

chiqarilgan  mahsulotni  eng  past  xarajatlardan  ham  past  narxda  sotsalar  taqsimot 

samarasizdir. Bu holatda, yuqori xarajatli ishlab chiqaruvchidan pats xarajatli islab 

chiqaruvchiga  o`zgarish  sotuvchining  umumiy  xarajatlarini  pasytiradi  va  umumiy 

ortiqchalikni  oshiradi.  Shunga  o`xshab,  agar  xaridorlar  mahsulotni  eng  yuqori 

daromadlaridan yuqori qiymatda iste’mol qilsa ham taqsimot samarasiz bo`ladi. Bu 

holatda tovarlar iste'molida past daromadli xaridordan yuqori daromadli xaridorga 

o`zgarish umumiy ortiqchalikni o`sishiga sabab bo`ladi. 

Samaradorlikka 

qo`shimcha 

qilib 

shuni 

aytish 

lozimki, 

ijtimoiy 

rejalashtiruvchi  tenglik  haqida  ham,  ya’ni  bozordagi  turli  xil  xaridor  va  sotuvchi 

iqtisodiy rivojlanishda bir xil darajada borishi  haqida o`ylashi kerak. 

 Buning  asl  m’anosi  esa  bozor  ishtirokchilarining  bir  pirokni  teng  bo`lib 

olishiga o`xshaydi.Samaradrlik degan savol esa iloji boricha o`sha pirokning katta 

bo`lishi anglatadiadi. Tenglik tushunchasi esa o`sha pirok neha bo`lakka bo`lingani 

hamda ishtirokchilar o`rtasida qanday bolinganinni angladi. Bu bobda biz samarali  

ijtimoiy rejalashtirish  maqsadlari haqida gaplashamiz .Shuni yodda tuting haqiqiy 

iqtisodiysiyosatchilar har doim tenglik  bo`lishi haqida qayg’urishadi.  

Tenglik-bu  jamiyat  a’zolari  o`rtasida  iqtisodiy  resurslarning  iqtisodiy    o`sish 

uchun teng taqsimlanishidir.   

 

---

 

108