I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

Fundamental  ilmiy  tadqiqotlar.  Bilim  ilmiy  tadqiqotlar  asosida  yuzaga 

---

 

407 

keladi. U yoki bu  davlatning bilimlarni shakllantirishga yo`naltirilgan siyosatini 

baholashda  umumiy  bilimlarni  aniq  texnologik  bilimlardan  farqlash  zarur. 

Uzoqroq muddat xizmat qiluvchi batareykalarni ixtiro qilish, kichikroq hajmdagi 

mikrochiplarni yaratish yoki yaxshiroq musiqa eshitish asbobini ishlab chiqishga 

o`xshagan aniq texnologik bilimlar odatda patentlangan bo`lishi mumkin. Patent 

ixtirochiga  ma’lum  bir  muddatda  u  yaratgan  yoki  ixtiro  qilgan  sohada  faoliyat 

yuritish  uchun  alohida  huquqni  beradi.  Boshqa  shaxslar  patentlangan 

ma’lumotlardan  foydalanganlik  huquqi  uchun  ixtirochiga  haq  to`lashadi. 

Boshqacha  so`z  bilan  aytganda  patent  ixtirochini  bilimini  iste’moldan  mahrum 

qilinish xususiyatiga ega qiladi. 

Bunga  qarama-qarshi  ravishda,  umumiy  bilimlar  ommaviy  mahsulot 

hisoblanadi.  Masalan,  matematik  olim  teoremani  patentlay  olmaydi.  Teorema 

isbotlanganidan  so`ng  bilim  iste’moldan  mahrum  qilish  xususiyatiga  ega 

bo`lmaydi.  Teorema  umumiy  foydalanishdagi  bilimlar  sirasiga  kiradi,  har  kim 

biror-bir  ayblovsiz  undan  foydalanish  huquqiga  ega.  Teorema  shuningdek, 

iste’molda  ta’qiqlangan  ham  emas,  biror  kishini  teoremadan  foylanishi  boshqa 

bir kishini undan foydalanish imkoniyatlarini kamaytirmaydi. 

Daromad  olishga  intilgan  firmalar  keyinchalik  ularni  patentlash  yoki  qayta 

sotish  hisobiga  ko`proq  daromad  olishni  ko`zlab,  tayyor  ilmiy  tadqiqotlar 

hisobiga yangi loyihalarni ishlab chiqishga juda ko`p mablag` ishlatishadi, biroq 

ular fundamental ilmiy izlanishlarga ko`p  mablag` sarf etishmaydi.Bunda ularni 

rag`batlantiruvchi  omil  -    ilgari  boshqalar  tomonidan  ishlab  chiqilgan  umumiy 

bilimlarga  mablag`ni  iqtisod  qilish.  Buning  natijasi  o`laroq,  u  yoki  bu  davlat 

siyosatining  mavjud  emasligi  tufayli  jamiyat  yangi  fundamental  ilmiy 

izlanishlarga juda kam resurs sarflaydi. 

Davlat  ommaviy  mahsulot  hisoblangan  umumiy  bilimlarni  turli  xil  usullar 

bilan  ta’minlashga  harakat  qiladi.  Sog`liqni-saqlash  milliy  instituti  va  Milliy 

ilmiy  jamg`arma  kabi  davlat  idoralari  tibbiyot,  matematika,  fizika,  ximiya, 

biologiya va hatto iqtisodiyot kabi yo`nalishlarda fundamental tadqiqotlar uchun 

turli  xil  subsidiyalar  ajratadi.  Ba’zi  kishilar  davlatning        kosmik      dasturlarni   

---

 

408 

moliyalashtirish  siyosatini  ularni  jamiyatda  umumiy  bilimlarni  kuchaytirilishiga 

qo`shishi  mumkin  bo`lgan  hissasi  tufayli  yoqlashadi  (biroq  ba’zi  olimlar  komik 

sayoxatlarni  amalga  oshirishga  qaratilgan  loyihalarga  skeptik  yondoshishgan). 

Olinayotgan  foydani  aniqlash  qiyinligi  hisobiga  davlat  tomonidan  mazkur 

urinishlarga  mustahkam  qo`llab  quvvatlashni  aniqlash  qiyin.  Bundan  tashqari 

mazkur  tadbirlarga  yo`naltirilgan  moliyaviy  mablag`larni  tasdiqlab  bergan 

Kongress a’zolari ushbu yo`nalishlarda etarlicha bilim va tajribaga ega emas, bu 

tadbirlarni  samarali  ekanligini  aniqlab  berishga  qodir  emaslar.  Shunday  qilib, 

fundamental  izlanishlar  ommaviy  mahsulot  bo`lgan  bir  paytda  davlatni  ularni 

kerakli  hajm  va  yo`nalishlarda  moliyalashtirishga  qodir  emasligiga  hayron 

bo`lishimiz kerak emas.