I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

Kapitalning chekli qoplash 

normasi chizig`i 

15 

i=10% 

10 

5 

Sotish quvvati 

Q 

5000 

4000 

3000 

2000 

1000 

---

 

359 

Faraz  qilaylik, 

I

  -  investitsiyani  chekli  qiymati, 

R

j

j

  -  

-xizmat  ko`rsatish 

yilida asosiy kapitaldan olinadigan chekli (qo`shimcha) daromad. U holda birinchi 

yil  uchun 





j



1

  kapitalning  chekli  oqlash  normasini 

 

r

  quyidagi  formula  orqali 

hisoblash mumkin: 





I

r

R

  

1

1

1

.

( )

 

Demak,  bugungi  bir  so`mlik  kapitalning  qiymati  yilning  oxiriga  kelib 

1



r

 

so`mga teng bo`ladi, agar u bir yil davomida 

r

 so`mlik foyda keltirsa. 

Agar chekli kapital qiymati 1000 so`m va chekli kapitalning bir yildan keyin 

umumiy  foydaga  qo`shadigan  chekli  hissasi  1300  so`m  bo`lsa,  chekli  olash 

normasi quyidagiga teng.  

(1) formuladan foydalanib yozamiz: 

r

R

I

I













1

1300 1000

1000

100%

30%.

 

Bugungi  bir  so`mlik  kapital  qiymati  yil  oxirida 





1 1 0 3

1 3

 



,

,

  so`mga  teng 

bo`ladi. 

Agar 

ssuda 

foizi 

stavkasi 

i



10%

 

bo`lsa, 

sof 

oqlash 

normasi 



 





r

r i

  





30 10

20%

 bo`ladi. 

Agarda 

I



1000

 so`m va 

r



30%

 berilgan bo`lsa, 

R

1

 ni topish mumkin bo`ladi. 





1000 1 0 3

1300

 



,

.

 

Ikkinchi yil uchun esa  





R

r

R

1

2

1

2

  

,

( )

 

yoki 



 



I

r

r

R

    

1

1

2

,

 





I

r

R

 



1

3

2

2

( )

 

Bir  yillik  investitsiyaning  qiymati  yilning  oxiriga  kelib  quyidagini  tashkil 

qiladi, (1) dan foydalanib quyidagini yozamiz: 





I

R

r





1

1

4

.

( )

 

Ikkinchi yil uchun esa 

---

 

360 





I

R

r





2

2

1

5

.

( )

 

Ixtiyoriy 

t

 yil uchun kapitalning qiymati quyidagicha aniqlanadi: 



 







I

R

r

R

r

R

r

t

t









 



1

2

2

1

1

1

...

.

 

Jamg`arma  va  vaqt  bo`yicha  chekli  tanlash  normasi.  Insonlar  joriy  va 

kelajakdagi  iste’molni  bir-biri  bilan  solishtirib,  jamarish  to`g`risida  qaror  qabul  

qiladilar.  Odatda shaxs  kelajakda ko`proq  iste’mol  qilish  uchun bugungi kundagi 

bir so`mlik iste’molidan voz kechadi. Masalan, shaxsning bir yillik daromadi 100 

ming so`m bo`lsin. Agar u ushbu daromadini joriy yilda to`liq iste’mol qilsa, uning 

jamg`armasi  nolga  teng  bo`ladi.  Shaxs  ushbu  daromadidan  10  ming  so`mini 

jamg`aradi (10 ming so`mlik joriy iste’moldan voz kechadi), agar u kelajakda 10 

ming so`mdan ko`proq iste’mol qilish  imkoniyatiga ega bo`lsa, masalan 15 ming 

so`mlik.  U  holda  uning  vaqt  bo`yicha  chekli  tanlash  normasi 

MRTP

  quyidagicha 

aniqlanadi: 

MRTP

C

C











1

0

15

10

15

, .

 

MRTP

 - vaqt bo`yicha chekli tanlash normasi, bu shaxsning umumiy tushum 

darajasi  o`zgarmagan  sharoitda  bir  birlik  joriy  iste’moldan  voz  kechish  hisobiga 

bo`ladigan  kelajakdagi  qo`shimcha  iste’mol  qiymati  bo`lib,  u  shu  voz  kechilgan 

birlik iste’molni qoplash uchun etarlidir. 

Vaqt  bo`yicha  tanlash  investitsiya  qo`yishga  jamg`arma  orqali  ta’sir  qiladi. 

Lekin,  joriy  iste’mol  hisobidan  jamg`armani  xohlagancha  oshirish  mumkin  emas. 

Nega  deganda,  umumiy  daromad  cheklangan.  Jamg`arma  umumiy  daromaddan 

iste’molni ayrilganiga teng. 

S

I

C





,

 

bu erda 

S

 - jamg`arma; 

I

 - umumiy daromad; 

C

 - iste’mol. 

Ma’lumki  foiz  stavkasi 

 

i

  qancha  yuqori  bo`lsa,  jamg`arishga  moyillik 

shuncha yuqori bo`ladi va aksincha. 

Qiymatni  diskontirlash.  Bir  yildan  keyin  beriladigan  bir  so`mning  bugungi 

qiymati  qancha  bo`ladi?  Bu  savolga  javob  -  foiz  stavkasiga  bog`liqdir.  Faraz 

---

 

361 

qilaylik,  foiz  stavkasi 

i

  bo`lsin.  U  holda  biz  bir  so`mni  jamg`aradigan  bo`lsak, 

uning  qiymati  bir  yildan  keyin 





1 1

 

i

  so`mga  teng  bo`ladi  (agar  foiz  stavkasi 

i



50%

 bo`lsa, bugungi bir so`m bir yildan keyin 1,5 so`mga teng bo`ladi). Demak, 

aytishimiz  mumkinki,  bir  yildan  keyin  olinadigan  bir  so`mning  bugungi  qiymati 

 

1

1

 cóì

+i

 

so`mga teng, ya’ni u bir so`mdan kichik bo`ladi. Xuddi shunday ikki yildan 

keyin  to`lanadigan  bir  so`mning  bugungi  qiymati 

 

1

1

2

 cóì

+i

  ga  teng  bo`ladi.  Nima 

uchun  deganda,  bir  so`m 

i

  foiz  stavkasi  bo`yicha  investitsiyaga  qo`yilsa,  ikki 

yildan keyin u 



 

 



1

1

1

2

    

i

i

i

 so`mga teng bo`ladi. 

Umumlashtirib  aytadigan  bo`lsak,  joriy  diskontirlashtirilgan  qiymat 

PDV

 

(PresentDiscountValue),  ya’ni  boshlang`ich  yilga  keltirilgan  qiymat  -  bu  ma’lum 

muddat o`tgandan keyin to`lanadigan bir so`mning bugungi qiymati (narxi). 

Agar muddat bir yilga teng bo`lsa, 





PDV

i





1

1

 ga teng. 

Agar muddat 

n

 yilga teng bo`lsa, 





PDV

i

n





1

1

 ga teng bo`ladi. 

Quyidagi  jadvalda  (3-jadval)  bir  so`mning  har  xil  foiz  stavkalaridagi 

keltirilgan qiymatlari ko`rsatilgan. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-jadval.