113
5.2-jadval. Radioaktiv xavfli obyektlar avariyalarida radioaktiv zararlanishning
xarakteristikasi
Zararlanish
zonasi
Nurlanishning
yutilgan dozasi,
D
∞
, Gr
Radiatsiya darajasi,
R
, Gr
/soat
Zararlangan zona
maydoni,
S, km
2
A' - kuchsizroq
0,056
1,4∙10
-4
0,8(
L
A'
B
A'
–
L
A
B
A
)
A - sezilarli
0,56
1,4∙10
-3
0,8(
L
A
B
A
–
L
B
V
B
)
B - kuchli
5,6
1,4∙10
-2
0,8(
L
B
B
B
–
L
V
V
V
)
V - xavfli
16,8
4,2∙10
-2
0,8(
L
V
B
V
–
L
G
B
G
)
G– favqulodda
xafvli
56
0,14
0,8
L
G
B
G
Izoh: 1 Gr = 100 rad; L– uzunligi,km; V – kengligi,km.
Atom energetikasi bo‘yicha xalqaro agentlik (MAGATE) tomonidan radiatsiya
chiqaruvchi favqulodda vaziyatlarni tahlil qilish va tizimlashtirish asosida “xabarlar
klassifikatsion shkala” ishlab chiqilgan (5.3-jadval) va 1990 yil 1 sentyabrdan kuchga
kiritilgan. Hozirda ushbu shkala radiatsion xabarlar ahamiyati bo‘yicha rahbarlar
tomonidan qaror qabul qilishda foydalaniladi, xususan aholini xabardor qilishda.
Aholini va xodimlarni yaxshi muhofaza qilish uchun xavfli radiatsion obyektlar
atrofi oldindan zonalarga ajratiladi. Ular quyidagi uchta zonaga bo‘linadi:
-
muhofaza choralarining favqulodda zonasi
- aholini ko‘chirish uchun
belgilangan dozaning yuqori chegarasidan ko‘p, bunda radiaktivlik izining
shakllanishi kishi tanasini nurlanishiga olib keladi va ichki organlarida ta’sir etadi;
-
ogohlantiruvchi tadbirlar zonasi
- bunda radiaktivlik izining shakllanishi kishi
tanasini nurlanishi yoki odam ichki a’zolarini nurlanish dozasi yo‘dli profilaktika va
yashirinish joyi uchun belgilangan yuqori darajadan oshishi mumkin;
-
cheklov zonasi
- bu hududda tana nurlanish dozasi yoki uning alohida organlari
yil davomida oziq-ovqat mahsulotlarini istemol qilish uchun belgilangan pastki
chegaraviy darajasidan oshishi mumkin.
Zonalar davlat organlarining qarori bo‘yicha kiritiladi.
AES laridagi avariyalar oqibatidan keladigan zarar miqdori radiaktiv moddalar
chiqindilarini tarqalganlik miqdorigagina bog‘liq emas, ulardagi nuklidlar tarkibiga,
radiaktiv bulutning miqdori va erdan balandligiga,
radiaktiv zarrachalarning
114
disperligiga, radiaktiv moddalarning turib qolishiga va metereologik sharoitga ham
bog‘liq. Metereologik sharoitlar radioaktivlikni tarqalish zonasiga ta’sir qiladi.
5.3-jadval. Yadroviy xabarlarni baholashning xalqaro shkalasi
Avariya
darajasi
Nomlanishi
Mezonlar
Asosli voqea
7
Global
avariya
Katta miqdordagi radioaktiv
zarralarning tashqariga chiqishi;
odamlar sog‘lig‘i va atrof muhitga
katta zarar
Chernobil,
1986 y.
6
Og‘ir avariya
Yirik chiqish; xodimlar va cheklangan
hududdagi aholi muhofazasi bo‘yicha
rejada belgilangan tadbirlarni to‘la
amalga
oshirish;
faol
hududning
anchagina shikastlanishi
Uindskeyl,
BuyukBri-
taniya,
1957 y.
5
Atrof-muhit
uchun xavfli
avariya
Cheklangan
miqdorda
chiqish;
cheklangan
hududlarda
aholi
va
xodimlar
muhofazasi
bo‘yicha
tadbirlarni qisman amalga oshirish
Tri-Mayl-
Aylende,
AQSH,
1979 y.
4
AES hududidagi
avariya
Kichik chiqish; belgilangan chegarada
aholining nurlanishi; faol hududning
qisman
shikastlanishi;
xodimlar
sog‘lig‘iga anchagina katta ta’sir
Sant-Laurent,
Fransiya,
1980 y.
3
Jiddiy hodisa
Kichik chiqish; aholining belgilangan
me’yordan
past chegarada nurlanish
olishi; katta zararlanish; xodimlarning
qayta nurlanishi
Vandelgos,
Ispaniya,
1989 y.
2
O‘rtacha
og‘irlikdagi
hodisa
Xavfsizlik
uchun
potentsial
oqibatlarga olib keluvchi hodisa
1
Sezilarsiz hodisa Reaktor faoliyatining ruxsat etilgan
chegaralaridan og‘ish
0
Shkala
darajasidan past
Xavfsizlik uchun ahamiyatga ega
emas
115
Yadro portlashidagi hosil bo‘lgan radionuklidlarga
nisbatan AES reaktorida
uning avariya oldi holatida radionuklidlar hosil bo‘ladi va ular kam bo‘lib qisqa
yashovchan bo‘lmaydi va kam bo‘ladi. Bu AES avariyasida yadro portlashiga
nisbatan zararlangan joyda radiatsiya darajasini sekinlik bilan pasayishi bilan
asoslanadi.
Radioaktiv moddalari chiqarishi bilan xarakterlanadigan AES lari avariya
vaziyatlarining ko‘pchiligida radiatsiya darajasining pasayishi ma’lum aniqlikda
quyidagi ifoda bilan hisoblanishi mumkin:
,
5
,
0
0
p0
pt
−
=
t
t
P
Р
(5.3)
bu erda:
R
pt
va
R
p0
– AES buzilishi vaqtidagi (
t
0
) vaqtga nisbatan ma’lum
vaqtdagi (
t)
joyning γ nurlanish quvvati.
Radioaktiv chiqindilar tarkibida uzoq yashovchi radionuklidlarning ko‘pligi
(stronsiy-90, plutoniy-239, seziy-137 va b.) joy zararlanishining
uzoq xarakterli
bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
Vaqt o‘tishi bilan α nurlanish izotoplarining umumiy faolligiga joydagi
radionuklid bilan zararlangan joy ta’sir etishi mumkin, uning bir qismi joyda
migratsion jarayonda ishtirok etadi.
1000 MVt quvvatli yadro reaktorini buzilishi natijasida uzoq yashovchan
radionuklidlar faolligini umumiy chiqishi va u bilan joyni zararlanishi ma’lum
sharoitda uzoq yashovchan radionuklidlarning to‘planishi 10 ta, har biri 1 Mt quvvatli
yadro qurolini portlashiga ekvivalentdir.
Yuqoridagi ma’lumotlar AES lar buzilishida
radiaktiv mahsulotlarni
(chiqindilarni) chiqarishidan bo‘ladigan ziyon yadro quroli portlashiga nisbatan
o‘nlab marta kichikligini ko‘rsatadi. Bunda gaz va aerozol aralashmasidan hosil
bo‘lgan radionuklidli bulut yuqori balandlikka ko‘tarilmaydi (bir necha 100 m), u
AES hududiga va bulut izidan atrofga cho‘kadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
