I- guruhlarning yonaki guruhi elementlari mavzusini o’qitish metodikasi Reja

Oltin va uning muhim birikmalari


Oltin (Aurum)^196,9₇₉Au
Oltin (Aurum) Au (Z-79) ning tabiiy izotopi bitta, 22 ta sun’iy izotopi bor. Oltin tuprok erkin holda uchraydi, ularning birikmalari juda oz Oltin AuTe₂ kalaverit minerali tarkibida, shuningdek ruh, qo‘rgoshin kabi metallarning rudalari tarkibida uchraydi.
Olinishi. Oltinli qumni simob ta’sirida amalgamalanadi, so‘ngra qizdirish bilan simob bug‘latiladi, natijada oltin qoladi. YAna oltinni qumga NaCN yoki KCN ni ta’sir ettirib olinadi:
4Au + 8 NaCN + O₂ + 2H₂O = 4 Na[Au(CN)₂] + 4NaOH
Hosil bo‘lgan eritmadan rux ta’sirida oltin ajratiladi:
2[Au(CN)₂] ^- + Zn = [Zn(CN)₄] + 2Au
2Na [Au(CN)₂] +2 Zn = 2Na[Zn(CN)₂] + 2 Au
Rudalardan KCN yoki NaCN eritmalari yordami bilan oltin ajratib olish usulini (sianlash deb ataladi) rus injeneri P.R.Bagration 1843 yilda kashf etgan edi.
Fizikxossalari:tozaoltinningzichligi 19,3g/sm³, suyuqlanishharorati 1063 ⁰Sbo‘lganyaltiroqoch-sariqmetalldir.
Kimyoviy xossalari: Oltin nitrat kislota bilan reaksiyaga kirishmaydi, lekin konsentrlangan HNO₃ va HCl ning zar suvi deyiladigan aralashmasi oltinni oksidlaydi. Bu reaksiya bosqichma-bosqich boradi:
HNO₃ + 3HSl = Cl₂ + 2H₂O + NOCl
nitrozil xlorid
Au + 3NOCl = AuCl₃ + 3NO
Oltinning zar suvida erishidan kompleks xloraurat kislotasi - H[AuCl₄] hosil bo‘ladi, bu odatda sotiladigan oltin preparati hisoblanadi
Au +4HCl + HNO₃ = H[AuCl₄] + NO + 2H₂O
H[AuCl₄] → ↓AuCl₃ + HCl (ohista qizdirish kerak)
qizgish jigar
rang
H[AuCl₄] + 4NaOH →↓Au(OH)₃ + 4NaCl + N₂O
qungir tusli
Au (OH)₃- oltin kislota (H₃AuO₃- aurat kislota) deb ham yuritiladi.
100⁰C
2Au(OH)₃ → Au₂O₃ + 3H₂O
CO₂,180⁰C
AuCl_{3 ------------}→ ↓AuCl + Cl₂
ok modda
2AuCl + 2NaOH → Au₂O + 2NaCl + H₂O
t
2Au₂O → 4Au + O₂
Au selenatkislotadahameriydi:
2Au + 2H₂SeO₄ = Au₂SeO₄ + SeO₂ + 2H₂O
Kumush va oltin bog‘lanuvchan metallar, bu jihatdan oltin birinchi kumush esa ikkinchi o‘rinda, lekin issiqlik va elektr o‘tkazuvchanlikdan kumush birinchi o‘rinda turadi. Kumush ok, oltin esa sariq rangli, har ikkala metall oksidlanishga barqaror, ulardan turli xil zebi-ziynat buyumlari tayyorlanadi. Oltin tish qoplamalari, kumush ba’zi tibbiyot asboblarini tayyorlashda ishlatiladi. Sof metallarga qaraganda ularni mis bilan qotishmalari (qattiq va karroziyaga chidamli) ancha ko‘p ishlatiladi.
Oltinbirikmalarialohidaamaliyahamiyatgaegaemas.Kumushionlarieritmadajudaozmiqdordabo‘lgandahambakteritsidta’sirgaega.
Oltinning¹⁹⁸ Au, ²⁹⁹Auizotoplarijudaahamiyatlidir. Ular tibbiyotda rak kasalligi, turli shishlar va astmani davolashda ishlatiladi. Oltin kimyoviy idishlar tayyorlashda, elektrotexnikada, shuningdek birikmalari tibbiyot va fotografiyada ishlatiladi. Oltinni elektr toki yordamida changlatish yoki uni birikmalaridan qaytarish orqali oltin zollarini olish mumkin, bu zollar qizil qirmizi, binafsha va qora rangli (disperslik darajasiga qarab) bo‘ladi.
Mis, kumush, oltin kimyoviy faolligi Cu-Ag-Au qatorida chapdan o‘ngga tomon kamayib boradi.Ular metallarning kuchlanishi qatoridla vodoroddan keyin turadi. Odatdagi haroratda mis kumush va oltin quruq havoda o‘zgarmaydi. Miss 375 ⁰ Sgacha qizdirilganda oksidlanib CuO ga aylanadi 375 ⁰ S dan yuqorida Cu₂O hosil bo‘ladi. Nam havoda misning sirti ko‘karadi, chunki uning ustida Cu₂ (ON)₂SO₃ hosil bo‘ladi.
Kumush va oltinga hatto yuqori haroratda ham kislorod ta’sir etmaydi.
Odatdagi haroratda mis, kumush va oltinga galogenlar ta’sir etmaydi. Lekin nam havoda mis ftor, brom va xlor ta’sirida oksidlanib CuF₂, CuBr₂ va CuCl₂ ga aylanadi. Mis va kumush konsentrlangan sulfat kislotada va o‘rtacha darajada suyultirilgan, shuningdek konsentrlangan nitrat kislotada eriydi
Cu+2H₂ SO₄→ CuSO₄ +SO₂ +2H₂O
Ag+2HNO₃→ AgNO₃ +NO₂ +H₂O
Tayanch so‘z va iboralar
Bronza - misning qalay bilan qotishmasi
Latun - misning rux bilan qotishmasi
Neyzilber - 65%Cu, 20%Zn, 15%Ni bilan qotishmasi
Melxior - 80%Cu ning 20%Ni bilan qotishmasi
Parij yashili - mis atsetat-arsenat - Cu(CH₃COO)₂^* Cu₃(AsO₃)₂ – misning qo‘sh tuzi
Sianlash - rudalardan KCN yoki NaCN eritmalari yordami bilan oltin ajratib olish usuli
Zar suvi - konsentrlangan bir hajm HNO₃va uch hajm HCl ning aralashmasi