I – bob. Yulduzlarning paydo bo’lishi va evolyutsiyasi

2-rasm. Yorqinligi va spectral sinfi malum bo’lgan yulduzlar uchun Gersshprung – Rassel diagrammasi. Bu yerda Quyosh alohida belgi ostiga olingan.



3-rasm. M 3 sharsimon turdagi qari yulduzlar uchun Gersshprung – Rassel diagrammasi.
Sochilgan yulduzlar to’dalaridagi qizil gigant yulduzlarga to’g’ri keluvchi soha, shar shaklidagi to’da qizil gigantlariga to’g’ri keluvchi sohadan pastda joylashgan bo’ladi. Nazariy hisoblashlar bunday shar shaklidagi to’da yulduzlari tarkibida og’ir elementlar kamligi bilan tushuntiriladi. Haqiqatdan ham kuzatish natijalarini ko’rsatishicha sferik sistema ostidagi yulduzlarda (bunday sistemaga shar shaklidagi to’dalar kiradi) tekislik tashkil etuvchi sistemalarga (bunday sistemalarga sochilgan to’dalar kiradi) ko’ra og’ir elementlar kam bo’ladi. Shunday qilib tajriba natijalari nazariy yo’l bilan olingan natijalarni tasdiqlaydi.
Oqkarlik yulduzlar bu sovib olib borayotgan yulduzlardir. Massasi Quyosh massasidan bir necha marotaba katta bo’lgan yulduzlardir. Yulduzlarni oq karlik fazasidan o’ta olmaydi, chunki ularni geliyli yadrosi aynigan holatda bo’la olmaydi. Bunday obyektlarni evolyutsiyasini uchinchi bosqichi neytronli yulduzlarni hosil bo’lishi va o’ta yangi portlash bilan tugaydi. Shunday qilib biz umumiy holda yulduzlar evolyutsiyasini qisiluvchi gaz va chang bulutidan protoyulduz hosil bo’lishini, keyin yulduzlar asosiy ketma-ketlikdan qizil gigant yoki o’ta gigantga o’tib oxirida oq karlikga aylanishini kuzata olamiz. Qayd qilish kerakki yulduzlar evolyutsiyasini bunday kartinasida hali juda ko’p savollar o’zini javobini topganicha yo’q, lekin umumiy holda katta qiymatdorlik bilan asoslangandir.
1.4. Yulduzlarni, paydo bo’lib rivolanishida aylanishini ta’siri

Biz yulduzlar evolyutsiyasini ko’rib chiqib ularni massasi, radiusi, yorqinligi, temperaturasi bosimi, o’zgarishini taxlil qilib ularni muhim xarakteristikasi bo’lgan aylanishi to’g’risida gapirmadik. Ma’lumki, O, B, A spektral sinflardagi yulduzlar katta tezlik bilan aylanadi, ekvatorial sohalarini aylanish tezligi 100 km/s-dan katta bo’ladi, F spektral sinfga mansub bo’lgan yulduzlarni aylanish tezligi 100 km/s dan kichik bo’lib F spectral sinf yulduzlaridan ham sovuq yulduzlar shunday tezlik bilan aylanadiki ularning spektridagi chiziqlarni Dopler kengayishi o’lchab bo’lmaslik darajada kichik bo’ladi.

Asosiy ketma-ketlikda joylashgan G,K,M spektral sinflaridagi yulduzlarni aylanish tezligi bir necha o’n km/s.larni tashkil etadi. Masalan, G-spektral sinfiga mansub bo’lgan Quyoshni ekvatorial sohalari ~2 km/s tezlik bilan aylanadi.
Diffuz tumanliklarni kuzatish natijalarini ko’rsatishicha tumanliklardagi alohida muhit gujumlari bir-biriga nisbatan 1 km/s tezlik bilan harakat qiladi. Shuning uchun qayd qilish kerakki yulduz undan paydo bo’lgan bulut boshlang’ich davrda noldan farqli aylanish momentiga ega bo’lgan. Hisoblashlarni ko’rsatishicha agar bu vaqtlarda harakat miqdori saqlansa yulduzlar hosil bo’la olmas edi, chunki muhit siqilaversa aylanish tezligini oshishi natijasida muhitga ta’sir etuvchi markazdan qochma kuch oshib borib muhitni bo’laklarga bo’lib yuborishi kerak edi. Demak harakat miqdori momenti qandaydir yo’l bilan bulutdan uzoqlashishi kerak. Kondensatsiyalnuvchi tumanlik nisbatan zichligi kichik bo’lgan muhit bilan magnit maydoni bilan bog’langandir, ya’ni magnit maydon kuch chiziqlari aylanuvchi bulutni atrof muhiti bilan bog’laydi va bulutni harakat miqdorini atrof muhitiga uzatadi. Bunday jarayonni mukammal ko’rib chiqish ko’rsatadiki protoyulduzni zichligi yetarlicha katta bo’lganda, undan harakat miqdorini atrofga uzatishi to’xtaydi va kondensirlangan yulduz massasiga bog’liqsiz ekvatorial aylanish tezligi bir necha 10 km/s bo’lgan harakatni o’ziga saqlab qolishi kerak.