Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy process 1-tema: Kirisiw, házirgi qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları

"Jamanshıǵanaqtaǵı Aqtuba"
romanı jarıqqa shıǵıwdan-aq jámiyetshilikte úlken 
shawqım kóterildi. Geyparalar bul dóretpesi ushın jazıwshını ayıplasa, al ayrımları romandı 90-
jıllar qaraqalpaq prozasınıń ájayıp tabısı sıpatında kórsetedi. Roman haqqında bunday pikirlerdiń 
júzege keliwi tábiyiy nárse. Tubalawshılıq jıllarındaǵı adamzattıń xorlanǵan, namısı ayaq astı 
etilgen turmısı barınsha ashıp taslanadı. Bul shıǵarmaǵa deyin qaraqalpaq prozasında bunday 
taqılettegi shıǵarmalar dóretilmegen edi.
Roman negizinen Nókistegi Qızketken kanalı boyında jaylasqan Aqtuba elatındaǵı 
waqıyalar súwretlenedi. Aqtuba elatı ádewir tolısıp, xalıqtıń kóbeyiwine qaramastan, hár kim hár 
jaqtan jıynalǵanlıqtan jaylar plansız salınıp, ońlı basshılıq etetuǵın húkimeti de joq. Barı-joǵı bir 
univermag, voenkomattıń eski imaratı jaylasqan bul elattıń eń bardamlı, awqatlı adamı Ámirxan 
usı univermagtıń baslıǵı. Ol perzentsizligi sebepli dáslepki hayalınan ajırasıp, qıysıq kóshege 
kirip ketedi. Aqshanıń puwına másirip, shalqıydı. Obal-sawap, ar-namıs degendi umıtıp, hayal-
qızlardıń ar-namısın ayaq astı etedi. Sulıw qız-jawanlardı satıwshı etip, solardıń arqasında 
sawdasın júrgizip otıradı. Onıń óz printsipi bar. Romannıń kórkemlik qunı da Ámirxan 
xarakteriniń jaratılıwı menen baylanıslı.Ámirxan hayal-qızlardıń ar-namısın ayaq astı etip 
bılǵawshı, hádden tıs jawız iplas adam. Basqalardın táǵdiri oǵan bir pul. 
Jalǵan siyasat húkim súrgen sotsial ortalıq xalıqtı milliy isenimnen ayırıp, ne bir 
hámelparaz, jawız, jalataylardı "tárbiyalap" shıǵaradı. Romanda olardıń tipik obrazı jaratılǵan. 
Bul-Ámirxan obrazı Ol qaladaǵı univermagtıń baslıǵı, úlkenlerge sózi ótimli, dúkandagı ótimli 
zatların óz paydasına astırtın satıp, bos dúkanǵa ot berip, basqalarǵa jala jawıp qamatıp 
jiberetuǵın jawız adam. Trest baslıq ların, qálegen"jarılqaǵan" adamın tiyisli jerine sózin ótkerip 
jumıs tan ózgerte aladı. Kewlindegisin mashaqatsız, aqsha kúshi menen iske asıra dı. Aybórektiń 
ar-namısın xorlaǵanda sol Ámirxan. Bul ushın Aybórek kúyewi ekewi onnan ósh alıw waqtın 
kútip jasaydı. Ámirxannıń esiginde qulı boladı. Barlıq iplaslıqlarına, xorlıqlarına shıdap jasaydı. 
Sońında bul islerin Ámirxannıń ózine qaytarıp isleydi. Dúkan órtenip, jumıssız qalǵan Jerdash 
hayalı Aybórektiń arqasında minzavodqa jumısqa kiredi. Ámirxannan ozıw ushın hayalınıń 
iplaslıqlarında keshiredi. Barlıǵına kónedi. Tek onnan óshin alsa boldı. Jas biygúna qız 
Biybirabanıń táǵdirin básekege tigip, jalǵız balasın ózi menen "baja" bolıwǵa kóndiredi. 
Biybirabanı aldap kól boyına alıp barǵanda Berdashtıń ózin qız balta menen shawıp óltiredi. 
Ámirxan bul básekede jeńilip hám balasınan, hám dúnyasınan ayırıladı. Jerdash betine hesh kim 
jel bolıp tiymegen Ámirxannıń bar pulın reketirlardıń járdeminde aladı. 
 
Romanda oraydan basqarıwdaǵı jiberilgen qátelikler, adamlarǵa haywanlarsha qaraw, 
mámleket múlkin tonawshılıq, paraxorlıq, urlıq, zorlıq-zombılıq, jalataylıq, menmenlik, 

---

102 
bassınıwshılıq háwij alsa, ekinshi jaǵınan usı iplaslıqlarǵa eti ólip ketken, máńgúrlik, sadalıq, 
soqır sezim bir-birine qarsı qoyıp súwretlengen. 
"Isine tirkelip tigilsin" povesti de "Jamanıshǵanaqtaǵı Aqtuba" romanı menen tematikası 
jaǵınan wnles. Onda militsiya xızmetkerleriniń turmısındaǵı tubalawshılıq dáwirindegi unamsız 
háreketler súwretlenedi. Povesttiń bas personajı Ábilqasım Maxmudov. Ol jaslayınan ákesinen 
jetim qalǵan soń, onı Jomartqan "ǵamxorlıqqa" aladı. Onı mektepte oqıp atır dep dizimnen 
otkizedi de óziniń malların baqıtırıp qoyadı. Jomartqan bunın menen turmay jas balaǵa "domalak 
arza" jazdırıp, adamlardı jumıstan shıǵaradı. Ózi usınday jol menen mektep direktorı boladı. 
Mektep partasında otırmaǵan Ábilqasımǵa attestat ákelip beredi. Endi oǵan diplom kerek. 
Jomartqan buǵan da járdem beredi. Ábilqasımdı Nókistegi ot-jem skladınıń baslıǵı Qáliyge 
beredi. Bunday Adam oǵan judá zárur. Qáliy onı awıl xojalık teknikumına kirgizedi, endi oǵan 
jallanba miynet etiwge tuwra keledi. Ol Qáliydiń urlap alǵan ot-jemlerin bazarda satadı. Qılmıs 
ustine onı OBXSS xızmetkeri Nazar uslaydı. Qáliy ápiwayı adamlardan emes, joqarıda aǵaları 
bar. Haq niyetli militsiya xızmetkeri Nazardı "mıń manat para aldı" dep jala jawıp qamatıp 
jiberedi. Oǵan bul ótirik tilxattı Ábilqasım beredi. MVDnıń ministri Ábilqasımdı "jaqsı kadr" 
ekenligin bilip, teknikum pitkeriwden onı jumıska aladı.Ol jumısqa kiriwden Jana tapsırma-
tiriyek satıwshılardı tutıp beriw wazıypasın aladı. Bul tapsırmanı orınlawda ólgen adamlardıń 
altın tisin qoparıp, sonıń esabınan bayıp otırǵanlardı da, tiryek satıwshılardı da tutadı,b iraq bul 
adamlardıń MVD xızmetkerleri menen baylanıslı ekenligin, olardın payda sherigi ekenligin 
bilmeydi. Nátiyjede ózi xak niyetli Nazardı qalay qamatıp jibergen bolsa, ózi de tap sonday 
metod penen qamalıp ketedi.Povest Ábflqasımnın kwndeligi formasında beriledi.Jazıwshı 
kundeliktin jazılıw stilin, tilin, qaxarmannıń oyların ózine tán muqamda asha bilgen.