Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy process 1-tema: Kirisiw, házirgi qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları

Ábdiraman Ótepov (1905-1934)
Á.Ótepov qaraqalpaq dramaturgiyasınıń tiykarın salıwshılardıń biri. Ol talantlı dramaturg, 
rejisser, akter, muzıkant, kórnekli teatr iskeri sıpatında xalqımızdıń tariyxında belgili iz qaldırdı. 
Á.Ótepov 1905 jılı Qońıratta mayda sawdager semyasında tuwıldı. 1906 jılı ákesi semyası 
menen Aral teńiziniń qubla –shıǵıs jaǵasına jaqın Qosjap degen jerge kóship keledi hám balıq 
óndirisi kásibi menen shuǵıllana baslaydı. Bul Ótepovtıń semyasınıń ruslar menen jaqınlasıwına 
múmkinshilik tuwdırdı. 1910 jılı ol Nikolay Trofimov degen rus adamı menen birigip, balıq 
qabıllaytuǵın ham duzlaytuǵın punkt shólkemlestiredi. Usı punkte islegen balıqtı qayta isleytuǵın 

---

16 
qánige rus jigiti Nikolay Sorokin kishkene Ábdiramannıń eń jaqın dostı bolıp qaladı. Ol 
Sorokinnen kóp nárselerdi úyrendi. Ruslar keleshek dramaturgtiń úyine tez-tez kelip turatuǵın 
edi. Á.Ótepovtıń semyasınıń Lucenko menen tanısıwı onıń jeke ómirinde úlken áhmiyetke iye 
boldı. Ol jas Á.Ótepovqa kóp nárselerdi úyretti. Onı Evropa mádeniyatı menen tanıstırdı. 
Á.Ótepov bala waqıtlarınan baslap-aq óz xalqınıń turmısın da jaqsı biletuǵın edi. Xalıqtıń milliy 
bayramlarına qatnasıp, qaraqalpaq xalqınıń úrp-ádet dástúrlerin, baqsı-jıraw, qıssaxanların, 
juwabıy qız kelinsheklerin korgen hám olardıń iskusstvosı menen jaqınnan tanıs bolǵan. Shıǵıs 
klassikleri shıǵarmaların qızıǵıp úyrengen. Qaraqalpaq xalqınıń muzıka mádeniyatı hám onıń 
hár qıylı janrların da baqsı-jırawlardan úyrengen. Solay etip, Á.Ótepov eki mádeniyattıń rus 
hám qaraqalpaq xalıqlarınıń mádeniyatlarınıń tásirinde tárbiyalandı. 1920 jıldan baslap ol 
Qońırat qalasında dúzilgen Chon otryadına aǵza boladı. Usı jerde muǵallim Qasım Yashımov 
tárepinen sholkemlestirilgen tatar jaslarınıń háweskerler krujoginiń jumısı menen tanısadı. Bul 
krujoktıń spektakllerine hám repeticiyalarına turaqlı túrde qatnasadı. 1920 jılı Qońıratqa 
quramında Túrkistan frontı shtabınıń siyasiy-aǵartıw jumısları boyınsha wákili Hamza 
Hákimzada Niyaziy bolǵan bolǵan atlı eskadron keledi. Sol jılı Hamza eki pesanı ("Túrkistan 
táwibi", "Shın urıs") saxnalastıradı hám olardı xalıqqa kórsetedi. Bul waqıyalar Á.Ótepovtıń 
ómirinde úlken rol oynaydı. 1921 jılı Hamza Qońıratqa "Sayeri" atlı Xorezm truppası menen 
ekinshi ret keledi. Truppanıń hám onıń baslıǵı Hamzanıń járdemi menen Qońıratta 18 adamnan 
ibarat bolǵan teatr krujogi dúzildi, oǵan S.Májitov basshı bolıp belgilendi. Á.Ótepov 1922 
jıllardan baslap dáslepki dramalıq shıǵarmaların jazıwǵa kirisedi, "Zindan", "Jezdejan" atlı 
inscenirovkalar dóretedi. Bul eki inscenirovka forması boyınsha dástanlardaǵı salt-dástúr 
qosıqlarındaǵı aytıstı eske túsiredi.1923-24 jıllarda Á.Ótepov usınday stilde birqansha 
inscenirovkalar dóretedi, "Altın gúl", "Ketseń nettim", "Tazaqonıs" t.b. Dáslepki 
inscenirovkalarınıń forması folklorlıq shıǵarmalardıń formasına megzes bolǵanı menen 
mazmunına jańa dáwir ruhı sińdirilgen. 1925 jılı Á.Ótepov A.Begimov penen birgelikte Qońırat 
rayonınan teatr krujogin shólkemlestiredi. Á.Ótepov krujok ushın bir aktli "Sháleke bay" atlı 
pesa jazadı. Avtor shıǵarmada qaharmanlar xarakterin ashıwda xalıq dórtiwshiliginiń bay 
tájiriybesinen paydalanadı. Á.Ótepov 1925-26 jılları Ayapbergen Muwsaev penen tanısadı, onıń 
tásiri menen óziniń "Shahizada" dástanın jazadı. 1927 jılı ol Tórtkúldegi awıllıq keńes 
basqarıwshıların tayarlaytuǵın úsh aylıq kurske kirip oqıydı. Kursta oqıp júrip rus, tatar, ózbek, 
qazaq, teatr krujoklarınıń jumısları menen jaqınnan tanısadı. Pedtexnikum janındaǵı "Tań nurı" 
truppasına qosılıp, onıń repertuarına óziniń shıǵarmaların qayta islep kirgizedi. Usı jıldan 
Á.Ótepovqa milliy truppanı basqarıw wazıypası tapsırıladı.
Qaraqalpaqstanda milliy teatrdıń ashılıwı Á.Ótepovtıń atı menen baylanıslı, ol teatrdıń 
birinshi direktorı boldı. 1932 jıl 23- apreldegi Oraylıq Komitettiń "Kórkem ádebiyat 
shólkemlerin qayta dúziw haqqındaǵı" qararı Á.Ótepovtıń dóretiwshilik iskerliginde sezilerlik 
alǵa ilgerilew payda etti. Ásirese, onıń rus teatrınıń ataqlı rejisserı V.E.Meyerxoldtıń shákirti 
İ.V.Korinman menen birge islesiwi dóretiwshiligine úlken tásirin tiygizdi.1932 jıldan baslap 
onıń shıǵarmalarında turmıstı kórkem súwretlewdiń agitaciyalıq-illyustrativlik formasınan kem-
kem quramalı formaǵa ótiwi seziledi. Ol turmıstan keń xarakterli detallardı tabıwǵa talpınadı, 
qaharmanlardıń háreketlerin isenimli jaratadı. Rus dramaturgleriniń hám sol jılları durıs jolǵa 
túsken tuwısqan milliy respublikalardıń dramaturgleriniń tásiri menen Á.Ótepov bahalı kórkem 
shıǵarmalar dóretiwge kirisedi. Á.Ótepovtı rus dramaturgiyasınıń eń jaqsı shıǵarmaları menen 
tanıstırǵan,oǵan sheberligin arttırıwda ǵamxorlıq etken V.İ.Korinmannıń xızmetin ayrıqsha atap 
ótiw kerek. Á.Ótepov óziniń dóretiwshilik kúshiniń tolısıp rawajlanǵan dáwirinde 29 jasında 

---

17 
qaytıs boldı. Á.Ótepovtıń dóretiwshiligi 1920-1934 jıllar arasındagı 14 jıldı óz ishine aladı. Ol 
ádebiyatımız tariyxında úlken ádebiy miyras qaldırdı: 16 iri shıǵarma hám 40 tan aslam 
inscenirovka jazdı. Kólemli shıǵarmalarınıń qatarına "Tenin tapqan qız", "Ashlıq zarı", "Eki 
baslı suwqabaq", "Odekolon". "900 gramm", "Jalqaw diyxan", "Kolxoz turmısı", "Áne qalas", 
"Gúman", "Gúlzada" h.t.b. shıǵarmaları jatadı.
Á.Ótepovtıń dóretiwshiliginiń ózgesheligi, onıń barlıq shıǵarmalarınıń derlik zamanagóy 
temaǵa arnalıp jazılıwınan ibarat edi ("Ashlıq zarı" pesasınan tısqarı). Onıń shıǵarmaları 
agitaciyalıq xarakterge iye boldı, olardıń tiykarında sol dáwirdiń áhmiyetli máseleleri turdı. 
Á. Ótepovtıń shıǵarmalarınıń taǵı bir ózgesheligi, onıń folklordıń eń jaqsı tradiciyaların sheber 
paydalanıwında korinedi. Ol óziniń shıǵarmalarına folklordıń aytıs formasın orınlı kirgizedi, 
xalıqtıń súyip tıńlaytuǵın "Bozataw", "Eshbay" atlı qosıqların keń paydalanadı. Á.Ótepovtıń 
dóretiwshilik jolı qısqa inscenirovkalardan baslanadı. Ol turmıslıq faktlerdi hám waqıyalardı 
saxnada háreket arqalı kórsetiwde onıń tamashagóylerdi tárbiyalawshılıq, úwretiwshilik roline 
úlken áhmiyet berdi. Bunıń ushın ol turmıslıq elementlerdi saxnanıń sharayatları menen, sonday-
aq qaharmanlıq, lirikalıq elementlerdi kúlkili, satiralıq elementler menen birlestire aldı. 
Á.Ótepovtıń doretiwshiliginde iri kólemli hám eń xarakterli shıǵarmalarınan onıń kóp 
aktli "Teńin tapqan qız", "Boyawshı wákil", "Gúman" pesaları bolıp tabıladı. "Teńin tapqan qız" 
shıǵarmasınıń birinshi variantı 1925-1927 jılları "Sháleke bay" degen at penen jazılǵan edi. 
Sońǵı jılları dramaturg onı birneshe reet qayta islep shıǵıp. hár saparı jańalıqlar kirgizdi. 
Shıǵarma jámiyechilik tárepinen joqarı bahalandı. Dramaturg bul shıǵarmasında óz dáwiriniń eń 
áhmiyetli máselesi-hayal-qızlar teńligin súwretleydi. 
"Boyawshı wákil" pesası da qaraqalpaq ádebiyatında drama janrınıń qáliplesiwinde belgili 
orın iyeleydi. Pesanıń waqıyası respublikanıń rayonlarındaǵı bir awılda boladı. Bul jerge 
rayonnan Palımbet degen wákil miynet procesin shólkemlestiriwge járdem beriw ushın 
jiberilgen. Biraq ol miynet tártibin bosańlastırıp. Jumıs waqtında qız-jigitlerdi jıynap otırıspalar 
quradı. Awılga komissiya kelip. awıl adamlarınıń járdemi menen kóz boyawshı wákil 
áshkaralanadı. Pesanıń qısqasha mzmunı usınnan ibarat. "Boyawshı wákil" pesasında ayırım 
adamlardıń jeke mápleriniń jámiyetlik mápke qarama-qarsı keliwi tiykarǵı konfliktti dúzedi. Bul 
pesanı "Teńin tapqan qız" pesası menen salıstırǵanda dramaturgtıń dóretiwshiligindegi 
ósiwshilikti seziwge boladı. Palımbettiń obrazı turmıstan alıngan. Onıń háreketleri pesanıń 
orayında turadı. Pesaǵa qatnasıwshı qaharmanlardı tańlap alıwda avtor turmıstıń tariyxıy 
rawajlanıw barısı menen sanasa otırıp, olardıń psixologiyasın isenimli jaratqan. 
Á.Ótepovtıń sociallıq turmıs máselelerine arnalǵan "Gúman" pesası 1932 jılı jazıldı. Pesada 
jańa qaraqalpaq semyasınıń mashqalaları ortaǵa qoyılǵan."Gúman" pesası kompoziciyalıq, 
syujetlik, fabulalıq qurılısı, obrazlar sisteması jaǵınan onıń burınǵı shıǵarmalarınan 
artıqmashılıqqa iye.shıǵarma qaharmanı Murat rayonlıq atkarıw komitetiniń bólim baslıǵı bolıp 
isleytuǵın ómirlik joldası Ajarǵa gúman menen qaraydı. Ajar jumısları kóp bolǵanlıqtan úyge 
waqtında kele almaydı, buǵan kúyewi hesh isenbeydi. Úy xızmetkeri Márziya olardıń arasına ot 
taslaydı, jánjeldi óz mápine paydalanǵısı keledi. ósek sózler aytadı. Pesanıń sońında Murat 
gúman hám qızǵanısh sebepli óz hayalın atıp óltiredi. Dramaturg pesaǵa qatnasıwshılardı 
súwretlewde olardıń hár biriniń konkret xarakterin beriwge, adamnıń ishki dúnyasındaǵı 
ózgerislerdi ashıwǵa háreket etedi. 
Á.Ótepovtıń shıǵarmaları qaraqalpaq ádebiyatında drama janrınıń tuńǵısh dóretpeleri 
esaplanadı.