Hzamatjon RfiHlmqu kompyuter imvistikasi asoslar I иЛК: 519. 711 32. 973 R33

Tayanch so'z va iboralar; kompyuter lingvistikasi, mashina tarjimasi, avtomatik tahrir, avtomatik о 'qitish tizimi. matnning statistik tahlili, ling- vostatistika, injener ling vistikasi, chastotali lug at, о 'qituvchi lingvistik av- tomat, lingvistik ta 'min lingvistik pi ogvammalar

.Kompyuter lingvistikasi fani 1960-yilda AQSHda shakllandi Mazkur fan XX asrning o'rtalarida paydo bo'lgan matematik 'mgvistika fani asos- landan kelib chiqqan. T abiiy tillai gnmmatikasi formal modth komp- yuterda tarjima qilish, tillarga o'rgatish, bilimlarni diagnostika qilish. matn­larni tahrir etish kabi amaliy dasturlarni ishlab chiqishga asos bo'lgani hol­da kompyuter lingvistikasi yo'nalishiga zamin yaratdi '² Kompyuter lingvis- ukasi fanr.iing asosiy maqsadi lingvistik masalalarni hal qilishning komp­yuter dasturlarini yaratishdir.³⁵ Uning asosiy vazifalariga tillarga o'qitish, bil.mlarni tekshuish, matnlarm turli jihatdan tahrirlash va mashina tarji- masi uchun mo'ljallangan dasturlarni ishlab chiqish kabilar kiiadi. Komp­yuter Imgvistikasi hir-biii bilan chambarchas bog'hq bo'lgan uch yo'nahshni o'z ichiga olaui: 1) lingvostatistika; 2) injenerhk Imgvistikasi; 3) algoritmik (dasturlash) hngvistika.
Kompyater lingvist.kasi amaliy tilshunoslil .ling tarkibiy qism mate­matik lingvistiicaning mantiqiy davom bo'lib. u hozirda turli aspetctlarda jadal rivojlanmoqda. Kompyuter Imgvistikasi famning asosiv yo'nalishlari sifatida quyidagilarni ajratish mumkin.

1. 
   matn tahr>ri - kompyuter yordamida muayyan matnni.ig xatolarini tog'rilash;
   
2. 
   avtomatilv tarnma - berilgan main*-., b". tuaan boshqa tilga qisqa vaqt ichida tezkor tariima qilish tizimi;
   
3. 
   CALL (Computer Assisted Language Learning) - til o'qitishni av- tomatlashtirbh - xoriiiy tillarn^- kompyuter yordamida o'qitish tizimini ta'minlovchi amany dasturlar hanida bilimlarni avtomatik baholash mc- xarn/mlari;
   
4. 
   kompyuter leksikografiyasi (elektron lug'atlar tuzish) - muayyan til leksikonidagi so'zlarn.ng ma'lumoilar bazasi va maxsus programmalash, '- rish ullaii yordamida ishlash t.zimi^a ega bo'lgan dasturlar (kompyuter lug'atiari) yarat'oh bilan shug'ullanuvchi soha;
   
5. 
   sun'iy intellekt tizimini yaratish;
   
6. 
   NLP - tabiiy tilning qayta ishlanishi;
   
7. 
   gipertckst texnologiyasi;
   
8. 
   on-line о qiush tizimi (virtual sinf va laboratonyalardaj- kompyuter lingvo/idakvikasi;
   
9. 
   informatsion qidi.uv tizimi.
   

Xorijda kompyuter lingvistikabi bo'yicha olib borilgan ladqiqotlarning salmog i va qamrovi juda keng. Ayniqsa, AQShda kompyuter Imgvistikasi bo'yicha temauk to'plamlar, «Computational Linguistics» («Kompyuter tilshunosligw) nomli jurnal nashr etiladi. AQShda kompyuter tilshunosligi assotsiatsiyaoi mavjud bo'ho (Association of Computational Lingistics), bu uvushma kompyuter tilshunosligi bilan bog'liq ko'plab tashkiliy va ilmiy isnlarni amalga oshiradi. AQShda ikki vilda bir marta COLING konferen- siyasi o'tkaziladi. AQShning 10 ta universitetida kompyuter Imgvistikasi fakultetlari mavjud Kompyuter tilshunosligming muammoli masalalari sun'iy intellekt bo'yicha o'tkaziladigan turli xalqaro konferensiyalarda ham ko'rib chiqiladi Rossiyada har yi i kompyuter lingvislikasiga oid «ДИАЛОГ» xalqaro konferensiyas' o'tkaziladi.³⁶ Shumngdek, Niuerlan- diyada «Artificial Intelligence» («Sun'iy intellekt») iurnali ham chop eula- di. Mexiko shahrida har yili 10 yildan beri «Computational Linguistics and Intelligent Text Processing» nomli xalqaro konferensiya o'tkazib keiinadi.³⁷
Rus kompyuter tilshunosligidagi tadqiqotlar.iing qu> idagj yo'nalishlarini alohida ajratib ko'rsatish muirk.n:

• 
  mashina tarjimaci (MT);
  
• 
  avtomatik tahrirlash (AT),
  
• 
  til o'rgatish jaiayonini kompyuterlasht iish (avtomatik til o'qitish - ATO');
  

-statistik t?dqiqotlar (ST).
Kompyuter lingvistikasn ing mash ""a tarjimasi yo'nalishida amalga oshirilgan tadqiqotlar bugungi kunda barcha kompyuterlarda mavjud bo'lgan ruschadan boshqa tillarga tarjima qiluvchi dasturlarmng yarati- lishiga asos bo'ldi. Xususan, L.L.Nelyubin va uning shomrdlari tomonidan ishlab chiqilgan so'zma-so'z tarjima qilishning ilmiy strategiyasi (rasmiy- idoraviy uslub asosida) o'sha davr jahon injener lingvistikasi talablan va ilg'or tajribasiga monand bo'lgan edi.³⁸
L.L Nelyubin tadqiqotlarimng quyidagi o ziga xos i hatlarini ta'k.dlash lozim: birinchidan, ushbu ishlarda so'z va iboralarning avtomatik lug'ati bilan birgalikda to'hq tarjima qilish imkomyatin. beruvchi morfologik-Sm taktik algoritm-freym yaratishga harakat culingan; ikkinchidan, vumdga keltirilgan tarjima dasturlari asosida o'qituvchi lingvistik avtomat (ОЛА - ОЬучаюший лингвистический автомат) yaratish me'yorlari ishlab chiq'i- gan. Ya'ni u o'quvchilarga ingliz tilidagi rasmiy hujiatlarni rus tiliga tarj¹ ma qilishni o'rgatish imkomni beradi Professor L.L Nelyubinnitig Mmiy faoliyatida mashina tarjimasi uchun (ingliz till bo'yicha) algontmlar va dasturlar ishlab chiqish asosiy o'rinm egalladi L.L Nelyubin mashina tar- jimasida ingliz till leksikasini butunligicha qamrab olmagan, u o'z tadqiqot- larining obyekti sifatida AQSh harbiy hujjatlarim belgiladi va bu sohada ko'plab ilmiy asarlar yaratdi. Jumladan, oummng «Перевод боевых документов армии США» (1971), «Частотный англо-русский военный словарь-минимум» (1974), «Перевод и приклаоная лингвистика» (1983), «Компьютерная лингвистика и машинный перевоо» (1991) kabi monogiafik tadqiqotlari kompyuter lingvistikasi fani bo'yicha fundamental ishlar nisoblanadi.
Shurmgdek, Yu.N.Marchuk tadqiqotlarida ham bir tabiiy tildan boshqa tilga bo'lgan tarjunani modellashtii ish tamoyillari, tarjima birligi, tarjima jarayom.iing statikasi va uinamiKasi hamda EHM ishtirokidagi tarjima ning texnologik l.n./alan tavsiflangan. 0'imn..ig nazariy qarashlari va g oyalari quvidag, asarlai ida o'z ifodasin topgan: «Некоторые принципы автоматизации перевода с немецкого языка на русский» (1980), «Проблемы машинного перевода» (1983), Yu.V.Rojdestvenskiy bilan ham- mualifukda yaratgan «Введение в прикладную филологию» (198 7) monografiyalari, shunmgdek, «Теория и практика машинного перевода», «Модель «тескт-тескт» и переводные соответствия в теории машинного перевода» nomli maqolalan Yu.N Marchuk ham tarjimani modellash iri ;h metodlari va uni avtomatlashtirish yo'llarini ishlab chiqqani holda bugungi . us kompyuter lingvistikasiga asos solgan ohmlardan hisob­lanadi

.L.L Nelyuom va Yu.N.Marchuklarning mashina tarjimasi bo'yicha olib borgan tadqiqotlariJan ta'sirlangan va ilhomlangan hoida ko'plab rus va ukrain ol mlari ham kompyuter lingvistikasiga oid qator izlanishlar olib bordi'ar. Nat' ada bir nechta monografiyalar yaratildi, o'nlab d.ssertatoiyalar himoya qilindi, llmiy maqola va tezislar e'lon qdindi. Xususan, A.M.Kondratovniug «Машинный перевод» (1963), I.I.Revzin, V.Yu Rozensveyglarmng «Основы общего и машинного перевода» (1964), V.Ingvening «Язык для программирования ?аоач машинного перевода» (1967), E.I.Korolyov.iing '<Промышленные системы машинного перево­да» (1991) norri'i monogiafik tadqiqotlari; V M.Kalininning «Развитие схемы Пуассона и ее применение для описания статистических свойств речи», I.L.Yeshanning «Опыт статистического описания научно-тех­нического стиля (на материале переводов с румынского языка)»,, A.V.Zubovnmg «Переработка текста естественного языка в системе «человек-машина»«, V.A.Chij'ikovskiyning «Фразеология и машинный перевод (опыт составления работы немецко-русского автоматическо­го словаря для публицистических и научных текстов) »щ A.D.Borisevichning «Англо-русский автоматический словарь оборотов (к проблеме идиоматичности при обращении текста в системе «чело­век-машина- человек»)», V.V.Goncharenkoning «Лексикографические, лингвостатистические и инженерно-лингвистические вопросы постро­ения автоматического'ёлоеаря (англо-русский автословарь по полу­проводникам)» mavzula. idagi nomzodliK dissertats.) alari; V .1 .Gerasimovning «Современное состояние машинного перевода», G.G.Kotovning WЛингвистика и современное состояние машинного пере­вода», T.N.Moloshnayaning <<Алгоритм перевода с английского языка на русский»' Yu.V.Vannikovning «Виды адекватности и типологии пере­водов» sarlavhali maqolalarmi alohida ko'rsatish mumkin.
Mazkur tadqiqotlar rus ,ili bo'yicha jahon kompyuter tarmoqlaiida ma'lumotlar bazasi yaratihshi va Ьипн g natiiasi sifatida rus u.'idagi matn­larni avtomatik tarzda boshqa tillarga tanima qiluvchi dasturlarning vu- judga kelishi uchun asos bo'ldi. O'zbek tilida ham shu kabi ma'lumotlar bazasini yaratish bugungi kundagi eng dolzarb vazifadir.
R us kompyuter i ilshunoslig^;da taraqqiv qilgan yana bir yo'nalish matn- larning avtomatik tahiir yo'nal'shidii Mazkur yo'nalbhda Imiy tadqiqot­lar olib horgan olimlar sirasiga R.R.Kotov, V.E.Berzon, V.G.Britvin, I A Melchuk, L.I.Belyayeva, V.A.Chjjakovskiy, G.G Belonogov. l.S.Duganova, А.В Kuznetsov kabilarm k.ritish mumkin. Nomi zikr etil­gan olimlarmng quyidagi tadqiqotlarini alohida ajratib ko'rsatish mumkin: G.G Belonogov va G.G.Kotovlarning «Автоматизированные информационно-поисковые Системы» (1968), G.G.K.otovning «Лингвистические аспекты автоматизированных систем управления» (1977), «Лингвистические вопросы алгоритмической обработки сообщений» (1983), «Прикладная лингвистика и информационная технология» (1987),^Оптимизация речевого воздействия» (1990), G.G.Kotov va B.V.Yakunim.mg «Язык информационных систем» (1989), I.L Belyayeva hamda V.A.CTijakovskiymng «Тезарус в системах автоматической переработки текста» (1983) nomli monografiyalari; V.G.Britvinmng «Прикладное моделирование синтагматической ( емантики исучно-технического текста (на примере автоматического индексирования)» mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasi; I A.Melchukmng «ПоряОок слов при автоматическом синтезе русского слова (предварительные сообщения)». G.G.Belonogov, l.S Duganova, A.B.Kuznetsovlarning «Экспериментальная система автоматизиро­ванного обнаружения и исправления ошибок в тексте» sarlavhali maqola- lari avtomatik tahrir bo'vicha muhim manbalar sanaladi.
Ushbu olimlarning asosiy xizmati shuiidaki ular avtomatik tahrir qiluv­chi dasturlar uchun lingvistik ta'min yaratib be..shgan. Bum.ig natiiasida kompyuterlardagi ruscha matnlarni tahrirlovchi dasturlar ^;shlab chiq'lgan. Bu dasturlar bugungi kunda barcha kompvuterlarda mavjud Ya'r' bunda notu'g'ri yozilgan so'zmng tagiga qrzil chiziq ch.ziladi, so'z to g'ri yozil- ganidan so'ng chiziq yo'qoladi. Ko'rinadiki, bu dastur asosan imloni tek- shirishga mo'liallangan, unda uslubiy xatolarni aniqlash ko'zda tutilma- gan Kelajakda yaratuadigan dasturlar, umid qilamizki, avtomatik tah rirn.ng bu ii'iatlariin ham e'tibordan chetda qoldirmaydi. Ta'kidlash lozim ki, bunday dasturlarni ishlab chiqish uchun til birliklarining nafaqat fone- tik, semantik, morfologik xususiyatlari, balki aynan sintaktik-valentlik xusu- siyatlau hisobga olingan ungvistik ta'mm yaratish lozim bo'ladi.
Rus ulshunosligida avtomatik tarzda tilga о qitish yo'nahshida ham izcl.il ladq.qotlar olib borilgan. Ular oliy va o'rta maktabda til o'qitishni optiinallashtri ;hmng psixologik-kibernei Lk, semiotik, Imgvo-statistik, in jcner Ungvistik va hngvodidaktik asoslarini ishlab chiqishga yo'naltirilgan. Xususan, G.G.Piotrovskiyning «Компьютеризация преподавания языков» o'quv qo'llanmasida EHM voMtasida o'qitish, ya'ni nngvodidaktik vazi- falarni kompyuter yordamida yechish, til o'rgatish jarayonini optimallash- tirish, o'qituvchi lmgvistik avtomat (O'LA) uchun nutqiy matcriallarni tay- yorlash kabi masalalar tadqiq qilingan.³⁹
Tadq.qotlar natijasida ko piab O'LAlar uchun lingvistik ta'min yaratil- gan bo I'b, bu dasturlar rus tilini o'qidsb mrayoniui opl imallashtirishga xiz- mat qiladi. Eng muhiiiu. rus kon.pyuter tilshunosligida «tillarm o'qitishni kompyuterlashti ish» devilganda o'qituvchi yoki o'quvchi harakatlariga taq'idailuvch ko'ngilochar dasturlarni varatish tut>hunilmaydi. Bunda asosiy e'tibor AO'S (avtomatik o'qituvchi sistema)larga tayanuvchi avtomatlash- tnilgan o'quv kurslanin vujudga keltirishga qaratiladi. AO'S esa o'quv jara- yoni ishtirokcnilanga nafaqat taqlid q'lijhi, balki ularning intellcktual fa- oliya'.ni modellashtir'ohi ham zarur boiad'
Rus tilshunoslieidagi tillarga o'qitish yo'na'ishida I'ngvistik statishkadan ham keng foydalan.lgan. Ma'lumki, ona tilidan tashqari ikkinchi bir tilni o'rganayotganda, avvalo, ushbu tuning lug'at boyligiga murojaat qilinadi Ammo har bit; tilmng lug'at boyligida n ing-mmglab so'zlar mavjud bo'lib, ularning hammasini eslab qol sh mumkin emasligi tabiiy. Shu sababli o rganilayotgan tuning dastlab eng asosiy hamda tcz-tez qo'llanib turadi- gan so'zlannigina o'zlasht rishga kiri^hiladi va muntazam ravishda bos- qichma-bosaich so'z boyligi oshirib bonladi. Buninguchun esa Ieksikostatis- tik ma'lumotlar asosiy poydevor vazifasini o'taydi. L.N.Zasorinaning ta'kidlasnicha, leksikostatistikaning markaziy muammosijonli (funksional) tilning statistik qonuniyatlarun va matnning statistik strukturasmi aniqlash- dir iMatnning statistik strukturasi deyilganda, shartli ravishda. ma'lum matn- dagi turli so'zlar miqdori bilan shu matnda un.ng qaytarilish-qaytalanish chastotasi orasidagi munosabat tushuniladi. Shunga ko'ra, statistik ma lumotlarm to'plash, qayta ishlash kabi muiakkab ;arayondagi barcha ishlarni EHMga yuklash zarurivati kelib chiqqan holda kompyuter lingvis- tikasida stat tik yo'nalish yuzaga keldi. U rus "Ishunoslieida avtomatik tarzda tilga o'qitish yo'nalishi bilan hamohang tarzda rivojlanib borgan. Bu yo'nalishda amalga oshinlgan eng asosiy tadqiqotlar quyidagilardir. P M Alekseyev, L.N.German-Prozorova, G.G.Piotrovskiylari.ing «Основы статистической оптимизации преподавания иностранных языков» (1974), N.D.Andreyevning «Статистике- комбинаторные методы в теоретическом и прикладном языковедении» (1967), P.M.Alekseyevmng «Статистическая лексикография» (1975), Ye A.Kalmmaning «Изучение лексико-статистических закономерностей на основе вероятностной моде т» (1985)

.Matematik va niener lmgvisiikasi, ya'ni hozirgi kompyuter lingvistikasining vo nalishlaridagi tadqiqol metodlari Lurkologiyada ham qo'llamlgan. Turkologiyada bu yo'nalishda amalga oshirilgan tadqiqotlar sirasiga quyidagilarm kintish mumkin: K.A.Veliyevaning «Формально« описание синтеза азербайджанского слова» (1970), V.Ya.Pinesning «Моделирование структуры азербайджанских глагольных форм в свя­зи с проблемой автоматического словаря» (1970), X.F.lsxakovaning «Исследования в области формальной морфологии тюркских языков (на материале татарского литературного языка в сопоставлении с турецким и узбекским)» (1972), ABabanarovning л Разработка прин­ципов построения словарного обеспечения турецко-русского машин­ного перевода» (1981), М.А. Mahmudovni.ig «Разработка системы форма.ibHoU морфологического анализа тюркской словоформы (на материале азербайджанского языка)» (1982), T.Saclikovi.mg «Моде­лирование киргизской именной морфологии^ (1982) mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyalaii; М.Ayimbetovning «Проблемы и методы квантитативно-типологического измерения шАизости тюркских язы­ков (на материалах каракалпакского, казахского и узбекского языков)» (1997) mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasi; G.P.Melnikovnmg «Прин­ципы системной лингвистики в применении к проблемам тюркологии», A.Babanarovnmg «Автоматический анализ турецкой словоформы и турецко-русский машинный перевод» nomli maqolalari: M.S.Jikiyaiiing «Морфологическая структура слов в турецком языке (ранговая струк­тура аффиксальных морфем)» (1975), К.В Bektayevning «Статиста- ко-инфпрмационная типология тюркского текста» (1978) nomh monografiyalan mavjud.
Matematik va kompyuter imgvistikasi Qozog'istonda lzchil rivojlangan. Bu ycrda dastlabki amalga oshuilgan tadqiqotlar, asosan, statistik yo'nulishga wid bo'l.b. kcyinchahk qozoq tilshunoslari mashina taiji nasi, avtomatik tahrir, tillarga o'qitish kabi sohalarda ham keng ko'lamh ishlarni amalga oshirishdi. Bunda A.Axbayevning «Статистический анализ лек- сико-морфологической структуры языка казахской публицистики», (1971), A.X.Jubanovning «Статистическое исследование казахского текста с применением ЭВМ (на материале романа М.Ауэзова «Абай жолы») (1973), К A.Maldibekovning «Частотный словарь казахской детской литературы» (1980), D A.Baytanayevaning «Информационные характеристики казахского языка» (1985) kabi disserlat: i эп ishlaiini alohida ta'kialash joiz.
Qozoq kompyuter Imgvistikasi shakllanishida prof. Q.B.Bcktayevning llmiy faoliyali muhim ahamiyatga ega. Olim matematik va injener lingvis­tikasiga oid o'nlab asarlar yaratgan.⁴⁰ Q В Bektayev rahbarligidagi «I ingvostatisuka va avtomatlashtuish» guruhi a'zolari M .Avezovning «Abay yo'li» romani (4 kitob) tilining chastotali lug'ati so'zligim kompyu­ter yordamida 50 soat davor.i da tuzib chiqqanlar. Mazkur chastotali lug'atda 2U 000 dan ziyodroq leksema va 60 000 so'z shakli («glossema») maviud bo'hb, u 466 000 marta qo'llamlgan. Guruh a'zolari bu lug'atni tuzisn uchun atigi sakkiz oy vaqt sarflaganlar. Vaholanki shu ish oddiy qo'l kuchi oiian bajariiganda, mazkur guruh a'zolari tinimsiz 10 yil, bir tilchi esa kamida 100 pil i hlagan boiar edi. Shu tanqa ushbu ulkan ish qozoq ilshunosligida kompyuter lingvistikasining rivojlanishiga asos bo'ldi.
O'zbek lili matcriallari bo'yicha kompyuter tilshunoshgiga oid dastlab­ki tadqiqotlar obb borgan olimlar H Arziqulov, S.Rizayev va S Muhamedovlardir. Mazkur ohmlar ham asosan kompyuter lingvistika- oinmg statistik tahlil. avtomatik tahrn yo'nalishlari bo'yicha ishlarni amal- ga oshirgan. H Arziqulov o'zin'iig «Информатика и переработка текста средствами вычеслительной техники» потп monografiyasida kompyu­ter yordamida katta hajmdagi matniarga ishlov berishning avtomatik tiznm asoslarini ohuqur tahlil qilgan. Eng munu.ii, proiessoi H.Arziqulov rahbar- ligida Samarqand davlat chet tillari institut'da inje ner ti'shunoslig markazi tashkil etdgan edi. Bu markaz davlat tilidagi matniarga kompyuter yordamida qayta ishlov beiish masalalari ustida ilmiy kuzatishlar olib borgan. Bunda matniarga qayta ishlov berauigan kompyuter dasturlarini yarat'sh, o zbek tilining barcha sathlar.ga oid matnlarni yig'ish, ularni muayyan bir tizimga keltirish, indeksatsiya qilish. algontmlarin. tuzish, ularga statistik j hatdan i: hlov berish inglizcha-o'zbekcha mashma tanmasi dasturini yaratish sohasida izchil ilmiy tadqiqot ishlarini boshqargan. O'zbekcha matniarga qayta ishlov beruvchi avtomatik tizim «Uzlington», lotin alifbosidagi matnlarm kiiill yozuviga va lotir. alifbosidan ki^r|ll al'f- bos o'tkazuvchi «Spellchecker», kompyuter ko'magida korrektura qda- digan, lmloviy xatolarm tuzatadigan kompyuter dasturlar.г yarabshga b' nnchilardan bo'lib qo'l urgan.
Hamdam Orziqulov o'zbek mashina olini yaratish maqsadida so'z tarki- bini nihoyatda chuqur tadqiq qildi morfema va so'z yasahsh strukturalan haqidagi fikrlari, matn statistikasi va undan chastotali lug'atlar tuzish prin- siplari, o'zbek matnlariga kompyuter yordamiua qayta ishlov berihshi va ularning dasturlarini yaratish haqidag iiddiy tadqiqotlari torn ma'noda o'zbek tilshunoslieida miener iilsnunoslik sonasi yuzaga kelishiga zamin bo'ldi, kompyuter tilshunosligi alohida tizim sifatida shakllan-shi va o'rganihshi ta'minlandi. Shuning uchun ham Hamdam Orziqulov o'zbek ulshunoslipinitig Samarqand maktabida mjener tilshunoshgi sohasi asoschi- sidir, deyish muml in
S.Muhamedov o'zining R R.Piotrovskiy bilan hammuailifnkda yozgan «Инженерная лингвистика и опыт системно-статистического ис­следования узбекских текстов» nomli kitobida lingvistik modellar, modellashtirish va uning umumiy tamoyillari haqida fikr yuritib, o'zbekcha mamlarning kvanutativ modellarn.i keltirad¹.⁴¹ Mazkur asarda sun 'iy intellekt yaratish va injener lingvistikasi metoalari bilan o'zbekcha nutqni avtomatik qayta ishlash jarayonida foydalamsh uchun zaruriy bo'lgan o'zbekcha matnlarning leks.k - morfologik tuzilishi statistik tahlil natijalari keltinlgan. Ya'ni uning «Статистический анализ лексико-мор- фологической структуры узбекских газетных текстов >> (nomzodhk dissertas'yasi) va «.O'zbek tilining alfaviili-chasioiali lug'ati (gazeta tekstlari asosida)» asarlari yuqoridagi asarmng yozilishida manba cto'lib x.zmat qilgan. S.Kizayev «Kibernetika va tilshunoslik» asarida tilshunoslikda aniq metodlarning qo'llanishi va bunda EHMdan foydalanish, til va nutq hodisalai iga statistik yondashishring sabablari hamda matnlarni avtomatik qayta ishlash va mashina tarjimasi muammolari, shuningdek, haiflar chastotasini aniqlashda EHMdan foydalanbhga doir ma'lumotlar bergan.
S.Muhamedov va S.Rizayevlarning kompyuter tilshunosligiga oid asar- laii bugungi kun kompyutei tilshunosligiga asos hisoblanadi Ammo o'zbek kompyuter tilshunosligini yangieha, zamonaviy texnologiyalar, dasturlar asosida rivojlantinsh hamda samarali. lxcham, qulay va arzon kompyuter dasturtai uchun hngvistik ta'minot varatib berish eng dolzarb vazifa hisob lanad^;
Shur ta'kidlash lo*.imk 1, mazkur vazifalarni amalga oshirishda komp­yuter lingvistika-i o'zbek tilshunosligida shu paytgacha yaratilgan birorta ham ilmiy asarni rad etmaydi. Aksincha, u A.G'ulomov, M.Asqarova,

1. 
   Kononov, F.Kamnl, Z.Ma'rufov, N.Mamatov, Sh.Rahmatullayev, M M'rtojiyev, I.Qo'chqortoyev, A.Nurmonov, N Mahmudov, H.Ne'matov, R.Sayfullayeva, M.Sodiqova, R.P.asulov, E.Begmatov, I.Mirzayev, H. Dadaboyev, Yo Tojiyev kabi atoqli o'zbek olimlarining o'zbek tili lek- „ikasi va grammatikasiga oid tadaiqotlariga suyanadi. Ulardagi ilmiy-na- zarij fikrlarga asoslanadi, ulardan oziqlanadi.⁴²
   

So'nggi villarda o'zbek kompyuter lingvistikasi asta-sekinlik bilan shakl lanmoqda. Ayniqsa, bu sohada A.Po'latov, N.Jo'rayevalarning «Разработка формальной модели грамматики узбекского языка», A Po'latov, В Alixo'jayev, N Jo'rayevalarnmg «Разработка программы компьютерного аначиза и синтеза глаголов узбекского языка», A.Po'latov, S Muhamedovalarning «Kompyuter tilshunosligida avtomatiK tahrir qiluv- chi dastuvning lingvistiK ta 'mmotini yaratish asostari» nomli maqolalari, shuningdek, A.Po'latov va S.Muhamedovalarning «Kompyuter lingvistika­si» nomli o'quv qo'llanmalari (2007) muhim ahamiyatga molik
Kompyuter lingvistikasi sohasida turli xil Hngvistik muammolarni hal q ^,:shga yo'naltirilgan dastrurlar yaratilgan va hali-hanuz bunday amaliy tadqiqotlar amalga oshi iLnoqda. Quvida ana shunday Hngvistik dasturlar va ularning tavsifi haqida to'xtalamiz Ular asosan matn tahriri, avtomatik
tarjima, analiz va sintez, tabiiy tilmng qayta ishlamshi, kompyuter lek sikografiyasiga oid dastuilarni o'z ichiga oladi,