Huzuridagi toshkent islom universiteti islom tarixi va falsafasi fakulteti tarix kafedrasi

1.2. Istiqlolchilik harakati kelib chiqishining sabablari

Istiqlolchilik harakati "Turkiston muxtoriyati tor-mor qilinishi bilan boshlanganligi" deyarli barcha tarixchilarning asarlarida e`tirof qilinadi. Aslini

olganda, muxtoriyat xukumati ag’darib tashlanmaganida ham yoki bu hukumat xatto mutlaqo bilmaganida ham istiqlolchilik harakatining vujudga kelishi tabiiy bir hol edi. Zotan, bu davrda Turkistonda vujudga kelgan ijtimoiy — siyosiy vaziyat istiqlolchilik harakatining boshlanishini muqarrar qilib qiygan edi. Chunki Turkistonda istiqlolchilik harakatining boshlanishi uchun muxtoriyatning tor — mor qilinishi bilan birga boshqa bir qator jiddiy sabablar ham mavjud edi.

Birinchidan, 1917 yilda sodir bo’lgan oktabr to’ntarishi va buning natijasida hokimiyatni qo’lga kiritgan bolsheviklar tomonidan ilgari surilgan kommunistik mafkura Turkiston xalqlari uchun mutlaqo yot tushuncha edi. Mahalliy aholi bu g’oyani avval boshdanoq iziga singdira olmadi va unga qarshi turdi.Xalqimiz 1917-yilda sodir etilgan fevral va oktabr o'zgarishlariga katta umidvorlik bilan ko'z tikkandilar. Ular ilg'or jadidchilik harakati rahnamoligida Rossiyada rivojlanib borayotgan demokratik harakatlardan foydalanib, erk, ozodlikni qo'lga kiritmoqchi, o'lka xalqlarini mustaqillikka olib chiqmoqchi bo'lgandilar. Biroq sovet hokimiyati o'rnatilgach, mahalliy xalqlarni sariq chaqaga arzitmasdan, ularni siyosiy faoliyatdan oshkora chetlatib zo'ravonlikni avjga mindirish yaqqol ko'zga tashlandi.

Ikkinchidan, sovet hukumati o’rnatilgan dastlabki kundanoq hokimiyatni boshqarishga mahalliy xalq vakillari jalb qilinmadi, ularning milliy g’ururi, xaq-huquqi inkor qilindi. Turkistonda o’rnatilgan bolsheviklar tuzumi chor Rossiyasi mustam­lakachiligining yangi shakli ekanligi isha dastlabki kunlardanoq oshkor bo’lgan edi.

Uchinchidan, yangi tuzum o’rnatilgan kundanoq mahalliy xalqning asrlar davomida shakllangan urf — odatlari, milliy qadriyatlari toptaldi. Qozi sudlovi bekor qilindi vaqf erlari tortib olindi, mulkchilikning barcha shakliga chek qiyildi.

Turkistonda sovet rejimiga qarshi qurolli harakatrniig bosh sababi bolsheviklarning oʻlkada yuritgan mustamlakachilik va shovinistik siyosati boʻldi. Bolsheviklar tomonidan amalga oshirilgan dastlabki sotsialistik tadbirlar (korxonalarning davlat ixtiyoriga oʻtkazilishi, xususiy mulkning tugatilishi, oziq-ovqat taqsimoti va gʻalla monopoliyasi, islom dinining cheklanishi va ateizm targʻiboti, masjid, Madrasa, xususiy maktab va qozixonalarning bekitilishi, vaqfyerlarning tortib olinishi, majburiy mehnatning joriy qilinishi, bozorlarning yopilishi va boshqalar) xamda qizil armiya jangchilarining talonchilik va bosqinchilik siyosati harakatga alohida keskinlik va koʻlam bagʻishladi.Bu hodisalar kurashning tobora kengayishi va rivojlanishiga olib keldi.⁵

Turkiston Muxtoriyatining tugatilishi istiqlolchilik harakatining butun Farg’ona vodiysida ommaviy ravishda boshlanishiga bir turtki vazifasini o’tadi, xolos. Rossiya imperiyasining mustamlakachilik zulmi ostida ezilib kelgan farg’onaliklar Turkistonda birinchi bilib bolsheviklar rejimiga qarshi qurolli kurashga otlandilar. Shu tariqa, Turkis­tonda sovet hokimiyati va bolshevikcha rejimga qarshi istiqlolchilik harakati 1918 yil fevral oyining oxirlarida boshlangan edi.⁶