Huquqshunoslik

Fuqarolik huquqiy munosabat tushunchasi

Jamiyatda fuqarolar o‘rtasida u yoki bu turdagi har xil munosabatlar, bog‘lanishlar mavjud. Bular iqtisodiy, moddiy va boshqa turda bo‘lishi mumkin. Fuqarolik huquqiy munosabatlar huquqiy shaklga, xarakterga ega bo‘lishi kerak.

Fuqarolik huquqiy munosabatda huquq subyektlari huquq va burchga ega bo‘lishi, bir tomon huquqining bajarilishini talab qilishi, ikkinchisi o‘z majburiyatini ba- jarishi lozim. Fuqarolik huquqiy munosabat subyektlari o‘z ixtiyori bilan bu huquq va burchlarni vujudga kelti- radi. Fuqarolik huquqiy munosabat deganda ishtirok- chilarning fuqarolik qonun-hujjatlar normalari asosida munosabatlarni amalga oshira olishi tushuniladi.

Fuqarolik huquqiy munosabat subyektlari fuqarolar va yuridik shaxslar bo‘lishi mumkin. Fuqarolik huquqiy munosabat natijasida subyektlar nimagadir ta’sir etadi. Fuqarolik huquqiy munosabati subyektining xatti- harakati (harakat yoki harakatsizligi) obyekt bo‘lib hisoblanadi. Subyektning harakati (harakatsizligi) nima- ga qaratilgan bo‘lsa u obyekt deb ataladi.

Fuqarolik huquqlari obyektlariga ashyolar, pul va qimmatli qog‘ozlar, boshqa buyumlar, mol-mulk, shu jumladan, mulkiy huquqlar, ishlar va xizmatlar, ixtirolar, sanoat namunalari, fan, adabiyot, san’at asarlari va in- tellektual faoliyatning boshqa natijalari, shuningdek, shaxsiy nomulkiy huquqlar va boshqa moddiy hamda nomoddiy boyliklar kiradi.

⁵⁸ Huquqshunoslik

Fuqarolik huquqi obyektlari erkin suratda boshqa shaxslarga berilishi yoki bir shaxsdan ikkinchi shaxsga o‘tishi mumkin. Fuqarolik huquqiy munosabatning mazmunini subyektiv huquq va majburiyat tashkil eta- di. Chunki ular (huquq va majburiyat, burch) bo‘l- masa huquqiy munosabat ham vujudga kelmaydi. Subyektiv fuqarolik huquqi deganda qonun bilan ruxsat etilgan huquqiy munosabat ishtirokchisining xatti-harakatlari tushuniladi. Qonun fuqarolik huquqiy munosabat subyektiga juda keng huquq beradi. Masa- lan, mulk egasi o‘z istagi bilan mulkni egallashi, undan foydalanishi, uni tasarruf etish huquqini amal- ga oshiradi. Boshqa shaxslardan mulkiga zarar yetkaz- masligini, nobud qilmasligini talab qilish huquqiga ega. O‘z mulkiga bo‘lgan huquqni buzuvchilar ustidan sudga shikoyat qilishi mumkin.

Fuqarolik huquqiy munosabatlar o‘z tartibiga ko‘ra mulkiy va nomulkiy bo‘lishi mumkin. Mulkiy huquqiy mu- nosabatlarga mulk bilan bog‘liq shartnomalar, maj- buriyatlar asosida mol-mulk bir mulk egasidan ikkinchisi- ga o‘tkazilishi, hadya qilinishi, qarzga berilishi va hoka- zolar kiradi. Mulkni qaytarib olish va boshqa mulkiy munosabatlar bilan bog‘liq asoslardan ham kelib chiqadi. Shaxsiy nomulkiy fuqarolik huquqiy munosabatlar shaxslarning or-nomusi, qadr-qimmati, shon-shuhrati bilan bog‘liqdir. Masalan, birovning asarini ko‘chirib o‘z nomidan chop etish (plagiatlik)da muallif o‘z nomini tiklatish uchun huquq buzuvchi shaxs ustidan shikoyat

ariza bilan sudga murojaat qilishi mumkin.

Fuqarolik huquqiy munosabatilar oddiy va murakkab bo‘lishi mumkin. Oddiy huquqiy munosabatda bir tomon huquqqa, ikkinchisi burchga ega. Murakkab huquqiy munosabatda har bir taraf ham huquqqa, ham burchga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, oldi-sotdi shartnomasida oluvchi pul to‘lashi bilan unga narsani (mashinani, turar joyni, buyumlarni va h.k.) berishni talab qilsa, sotuvchi pulni olishi bilan ikkinchi tomonga xarid qilingan

IV b o b. Fuqarolik huquqi asoslari ⁵⁹

narsani berishi shart. Misoldan ko‘rinib turibdiki, oluv- chi ham, sotuvchi ham bir vaqtda huquqqa va burch- ga — majburiyatga ega.