Hozirgi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari

3 -§ .  Parlamentlararo  tashkilotlar  —  xalqaro  parlament  huquqining 
institutsiyaviy  asosi
Parlament  vujudga kelgan  paytda faqat  davlatga tegishli bo'lgan  milliy 
institut  edi,  bu  holat  uning  tutgan  o'm idan,  aniqrog'i  xalq  manfaatlarini 
hokimiyat  oldida  ifoda  etish  shakli  edi.  Parlamentarizmning  rivojlanishi 
natijasida  parlamentga  ancha  keng  bo'lgan  vakolatlaming  berilishi,  uning 
tutgan mavqeini o'zgartirdi.  Ushbu jarayon bilan muvoziy ravishda dunyodagi 
umumiy  siyosiy  vaziyat  ham  o'zgardi.  Bu  voqealar  XIX  asming  oxiri, 
aniqrog'i  1889-yilda dunyoda birinchi xalqaro parlamentlararo tashkilot — 
Parlamentlararo  ittifoqning  vujudga  kelishiga sabab  bo'ldi.
Xalqaro  parlam entlararo  tashkilotlarning  vujudga  kelishi  insoniyat 
jamiyatining baynalmilallashishi  ham da  integratsiyalashishining  obyek­
tiv xususiyatlaridir.  Birlashish jarayonlarining instituttsionalizatsiyasi ta ­
rixiy  rivojlanishning  har  bir  bosqichida  demokratik,  vakillik  va  par­
lam ent  doirasidagi  o'ziga  xos  shakllarga  ega  bo'lib  bordi.  Bu  xalq  om - 
masini  xalqaro  siyosatga  va  xalqaro  hukumatlararo  tuzulm alar  ustidan 
nazorat  faoliyatiga  keng jalb  qilinishi  bilan  chambarchas  b o g 'liq 1.
Birinchi  mintaqaviy  va  universal  xalqaro  tashkilotlar  faqat  hukumat­
lararo  bo'lib,  parlament  muassasalariga ega emas  edi.  Ular davlatlarga  te­
gishli  bo'lib  parlament  nazorati  tashqarisidagi  hamkorlikning  natijasi  edi.
II jahon  urushidan  keyingi  davrda  dunyoda  integratsiya jarayonlari 
kuchayishi  xalqaro  parlam ent  Assambleyalari  —  ko'p  tom onlam a  par­
lamentarizmning vakillik muassasalari shaklidagi xalqaro parlament vakil- 
ligi  to'g'risidagi  fikrlarni  keng  ravishda  institutsializatsiya  qilinishini 
boshlab  berdi.
M a’lumki,  davlatlarning  o'zaro  hamkorligini  rivojlantirish,  ulaming 
yaqinlashuvi  davlat  suvereniteti  bilan bog'liq bo'lgan  bir qancha an’anaviy 
vakolatlarni davlatlararo va xalqaro organlarga berilishini taqozo etmoqda. 
Natijada davlatlarning ushbu vakolatlari millat va xalqlarning oddiy siyosiy 
va  parlament  nazoratidan  chiqib  ketadi.  Davlatlararo  va  xalqaro  ijroiya 
organlarining vakolatlari  qanchalik ko'paysa,  xalqaro parlament  nazoratini 
amalga  oshirish  zarurati  tobora  yaqqolroq  ko'rinmoqda.  Ushbu  nazorat, 
o 'z  navbatida,  vazifalami  amalga  oshirishga  qodir  bo'Imay  qolgan  milliy 
vakillik organlari  nazorati  o'rnini  egallaydi.  Bu  holat  xalqlarning  kundalik 
hayotlari  bilan  bog'liq  bo'lgan  ehtiyojlaridan  kelib  chiqmoqda.
XX 
asming  o'rtalarigacha  xalqaro  parlamentlararo  ham korlik  u n ­
cha  rivojlanmagan  edi.  Ushbu  davrda  parlamentlararo  aloqalam i  rivoj­
lantirish  bilan  bog'liq  bo'lgan  bir  nechtagina  tashkilot  vujudga  keldi. 
Masalan,  Britaniya hamdo'stligi parlamentlari  assotsiatsiyasi,  Parlam ent-
1
  Qarang: 
Саидов A. X.
  Межпарламентские  организации  мира:  Справочник.  -М ., 
2004.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

lar bosh  kotiblari  assotsiatsiyasi, vakillik va parlam entar institutlar tarixi 
bo'yicha  parlam entar  komissiya,  parlamentar  rivojlanishiga  qaratilgan 
Xansard jamiyati.
II  jahon  urushidan  so'ng  xalqaro  parlament  tashkilotlari  faol  rivoj­
lana  boshladi.  Ushbu  rivojlanishning  o'ziga  xosligi  shundan  iborat 
bo'ldiki,  parlamentlararo tashkilotlar yo mintaqaviy xususiyatga ega bo'ldi 
yoki  siyosiy-mafkuraviy asoslar natijasida vujudga  keldi  (Yevropa  Ittifo­
qining  parlament  Assambleyasi,  Yevropa  Parlamenti,  G 'arbiy  Yevropa 
ittifoqi  Assambleyasi,  Shimoliy  Atlantika  Assambleyasi,  Benilyuksning 
parlamentlararo  maslahat  kengashi,  Lotin Amerikasi parlamenti, Asean- 
ning  parlamentlararo  tashkiloti,  And  parlamenti  va  boshqalar).
Fikrimizcha,  ushbu  holat  mavjud  tashkilotlarning  muvafaqqiyatli 
rivojlanishiga turtki  bo'ldi,  chunki  ular  BMTga o'xshab  katta byurokra- 
tik tashkilot bo'lmasdan,  mafkuraviy yo'nalishiga qarab faoliyat  ko'rsatish 
uchun  yetarli  mablag'larga  va  siyosiy  rahnamolarga  ega  bo'ldi.
M ustam lakachilikning  yemirilishi  va  yangi  davlatlarning  vujudga 
kelishi ular o'rtasida umuman yangi  bo'lgan aloqalami  mavjud bo'lishiga 
olib  keldi.  P arlam entlararo  ham korlikka  kelsak,  bu  aloqalar  ikki 
yo'nalishda  rivojlandi.  Birinchisi,  sobiq  mustamlakalar o'rtasida  (m asa­
lan,  Osiyo  va  Tinch  okeani  basseyni  parlament  a ’zolari  ittifoqi,  Arab 
parlamentlararo ittifoqi,  Afrika parlamentlararo ittifoqi),  ikkinchisi  rivoj­
lanayotgan davlatlar va ularning sobiq mustamlakachilari o'rtasida (Yev­
ropa  —  Arab  hamkorligi  borasidagi  parlament  assotsiatsiyasi,  Fransuz- 
cha  gaplashuvchi  parlament  a ’zolarining  parlament  Assambleyasi).
1980-yillar  oxiri  va  1990-yillar  davomida  xalqaro  parlamentlararo 
tashkilotlar  rivojlanishining  yangi  davri  boshlandi.  Ushbu  davr  «sotsia- 
listik»  deb  nomlanuvchi  lagerning  ko'lami  va Yevroosiyo  qit’asida  yan­
gi  mustaqil  davlatlarning  shakllanishi  davri  bo'ldi.  Xususan,  Markaziy 
va  Sharqiy  Yevropaning  yangi  davlatlari  Yevropada joylashgan  xalqaro 
parlam entlararo  tashkilotlar  bilan  aloqalami  yo'lga  qo'yishga  intilsalar 
(Yevropa  Ittifoqining  parlament  Assambleyasi,  YXHT  Parlament Assa­
mbleyasi),  sobiq  SSSRning sobiq  respublikalari xalqaro  mintaqaviy par­
lam entlararo  tashkilotlarni  tuza  boshladilar,  ular  ichida  eng  kattasi 
M D H ning  parlamentlararo  Assambleyasidir.
Sobiq  Ittifoqning  deyarli  barcha  respublikalari  u  yoki  bu  darajada 
siyosiy  yoki  iqtisodiy  turg'unlikni  boshidan  kechirar  edi,  bu  holat,  o'z 
navbatida,  mavjud  noxush  vaziyatdan  chiqishning  yo'llarini  topishni 
taqozo etdi.  Ushbu  yo'llardan  biri,  oldin  yagona davlatda bo'lgan  sobiq 
respublikalar  o'rtasidagi  aloqalam i  qayta  tiklash  edi.  Shuning  uchun 
ham   m azkur  davlatlarning  parlamentlari  o'rtasida  aloqalar  boshlanib, 
bir qancha mintaqaviy parlamentlararo tashkilotlarning vujudga kelishiga 
olib  keldi.  Ulaming  o'ziga  xosligi  shundan  iboratki,  ular  ikki  yoki  bir
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nechta  davlatni  birlashtiradi  (Boltiqbo‘yi  Assambleyasi,  Belorussiya  va 
Rossiya  ittifoqining parlam ent  yig‘ini,  Yevroosiyo iqtisodiy hamjamiya­
tining  parlamentlararo  Assambleyasi).
Bundan  tashqari,  XX  asrning  oxirgi  o ‘n  yilligi  va  uchinchi  ming 
yillikning boshida globallashuv jarayonlari  ta ’sirida butun dunyoda ko‘p 
sonli  parlamentlararo  tashkilotlar tashkil  etildi.
1991-yildan  2002-yilgacha bo ‘lgan davrda dunyoda 20 dan ortiq yan­
gi  xalqaro  parlamentlararo  tashkilotlar  tashkil  etildi  (Markaziy  Amerika 
parlamenti,  Janubiy  umumiy  bozorning  qo‘shni  parlament  komissiyasi, 
Yevropa  iqtisodiy  hududining  qo'shni  parlament  qo'mitasi,  Osiyo  par- 
lamentlarining tinchlik borasidagi assotsiatsiyasi, Amerika parlamentlararo 
forumi  va  boshqalar).  Diniy  asosda  bo‘Igan  Provaslavlaming  Yevropa 
parlamentlararo Assambleyasi va  Islom  konferensiyasiga a ’zo davlatlam- 
ing parlament  ittifoqi  xalqaro  parlamentlararo  tashkilotlar vujudga  keldi.
Yangi  xalqaro  parlam entlararo  tashkilotlarning  tuzilishi  davom  e t­
moqda.  Parlamentlararo ittifoq konferensiyasi doirasida (Marokash 2002- 
yil  17—23  mart)  O lrta  Yer  dengizida  xavfsizlik  va  hamkorlik  bo'yicha 
parlamentlararo  konferensiya  ishtirokchisi  bo'lgan  davlatlarning  vakil­
lari  ishtirokida  uchrashuv bo'lib  o'tdi,  unda  O 'rta Yer dengizi  bo'yidagi 
davlatlarning parlament Assambleyasini tuzish masalasi muhokama qilin­
di.  2002-yilning  noyabrida  Markaziy  Osiyo  hamkorligi  tashkiloti  dav- 
latlarining parlament  a ’zolarining yig'ini bo'lib  o'tdi.  2002-yilning 20— 
21-noyabr  kunlari  Kanadaning  Ottava  shahrida  70  ta  davlatning  100 
dan  ortiq  parlament  a ’zolari  ishtirokida  parlamentariylaming  xalqaro 
konferensiyasi bo'lib o'tdi.  Konferensiyaning asosiy maqsadi xalqlarning 
yashashi  va  rivojlanishi  bo'yicha  xalqaro  konferensiyaning  dasturiy  ha­
rakatlarini  amalga  kiritish,  dunyoning  barcha  hududlarini  o 'z   ichiga 
oladigan parlamentlararo aloqalam i rivojlantirish edi.  2002-yilning 23— 
26-iyul  kunlari  Korea  Respublikasining  Seul  shahrida  parlam entariy­
laming  axborot  texnologiyalari  sohasidagi  xalqaro  assotsiatsiyasi  Bosh 
Assambleyasining  ta ’sis  majlisi  bo'lib  o'tdi.
Xalqaro parlamentlararo tashkilotlar ko'p bo'lishiga qaramay, 
ularda bir 
qancha  umumiyliklar ham  bor.  Mazkur umumiyliklar quyidagilardan  iborat:
—  ular  faoliyatining  huquqiy  asoslari  mavjudligi  (nizom,  xartiya, 
shartnoma);
— xalqaro parlamentlararo tashkilotlar a ’zo davlatlardan iborat. Ayrim 
vaziyatlarda xalqaro tashkilotlardan  ham  iborat.  Bunday a ’zolik  univer­
sal  va  mintaqaviy  bo'lishi  mumkin;
—  yuqoridagi  tashkilotlar parlam entlararo  aloqalami  rivojlantirish- 
ga  qaratilgan  hamohang  maqsadlar,  prinsiplar va  funksiyalarga  ega:
— parlamentlararo tashkilotlar o'ziga xos strukturaga ega (konferen­
siya,  ijroiya  qo'm ita,  kotibiyat,  qo'm ita  va  komissiyalar).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shunday qilib,  XXI asr boshiga kelib xalqaro parlamentlararo tashki­
lotlar zamonaviy  xalqaro  munosabatlar  rivojlanishining  muhim  omiliga 
aylandi.  U lar  xalqaro  parlamentlararo  hamkorlikni  rivojlantirishning 
norm ativ-huquqiy  bazasini  yaratishga  qaratilgan,  keng  jam oatchilik 
ularga tobora ko‘proq ishonib bormoqda.  Hozirda parlamentlararo ham ­
korlik  yaqin  o'tm ishda  siyosiy-mafkuraviy  sabablarga  kp'ra  ko'rib  chi- 
qilishi  mumkin  bo'lm agan  barcha  m asalalami  qamrab  olishi  lozim.