Hozirgi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari

Hozirgi  zamon  xalqaro  ommaviy  huquqida  hukumatlararo  tashki­
lotlar davlatlar ishlab chiqqan va ma’qullagan xalqaro bitim yoki boshqa 
ta’sis  hujjati  asosida,  hukumatlarning  muayyan  xalqaro  muammolarini 
hal  etish hamda turli  ijtimoiy qurilish yo'lini tanlagan davlatlar o'rtasida 
har tomonlama  hamkorlikka  ko'maklashish  maqsadida  tuzilgan  doimiy 
davlatlararo  tuzilma,  deb  qaraladi.
X alqaro  hukumatlararo  tashkilotlar  xalqaro  huquqning  ushbu  nis­
batan  yangi  institutini  ajratib  ko'rsatadigan  bir qator xususiyatlarga  ega: 
birinchidan,  bunday  tashkilotlar  organlari  faoliyatda  hukum atlar 
rasm iy  tayinlaydigan  vakillar  ishtirok  etadi,  ushbu  organlam ing  o'zlari 
esa  davlat  ichkarisida  tegishli  hukumat  muassasalari  va  tashkilotlari  va- 
kolati  bo'lgan  siyosiy,  iqtisodiy,  ijtim oiy  va  m adaniy  mazmundagi  turli 
xil  m uam m olarni hal etishda ko'm aklashish yuzasidan davlatlarning sa’y- 
h arakatlarin i  m uhokam a  qilish  ham da  b ir-b irig a  kelishtirish  bilan 
shug'ullanadi;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ikkinchidan,  tashkilot  hamda  uning  organlari  faoliyati  va  vakolat­
lari,  odatda,  davlatlarning  xalqaro  nazariyada  ushbu  tashkilotning  kon­
stitutsiyaviy  hujjati  deb  ataluvchi  bitim lar  (ustav,  statut,  konvensiya, 
bitim  va  boshqalar)  b o ‘ yicha  belgilanadi;
uchinchidan,  barcha  a ’zo  davlatlar vakillarini,  ijro  organi  (kengash, 
ijroiya  qo‘ mita  va  boshqalar),  shuningdek,  doim iy  kotibiyat  vakillarin­
ing  davriy  chaqirib  turiladigan  yig‘ ilishlar  ko'rinishidagi  o'ziga  xos  tuz- 
ilmasi  mavjud;
to'rtinchidan,  doim iy  yoki  muntazam  mazmundagi  faoliyat,  faoliy­
at  yuritish  uslubi  (k o ‘ p  tom onlam a  m uzokaralar,  m asalalam i  och iq 
muhokama  qilish),  qarorlar  ishlab  chiqish  va  qabul  qilish  (m uhokam a 
qilish  va  ovoz  berish)  ham da,  odatda,  majburiy  kuchga  ega  bo'lm agan 
va «bir tom on-bir ovoz»  prinsipiga yoki  tegishli  a ’zo davlatlarning m oli­
yaviy  badaliga  va  iqtisodiy  ahvoliga  asoslangan  holda  qabul  qilinadigan 
qarorlarning  mazmuni  ko 'zd a  tutiladi.
Xalqaro  huquq  nazariyasida  xalqaro  tashkilotlarni  tasniflash  uchun 
turli  mezonlardan  foydalaniladi.
U lar  a ’zolik  m azm uniga  binoan  davlatlararo  va  nohukumat  tashki­
lotlarga  bo'linadi.
Davlatlararo  tashkilotlar  ishtirokchilar  doirasiga  ko'ra  universal- 
dunyoning  barcha  davlatlari  ishtirok  etishi  uchun  ochiq  (B M T ,  uning 
ixtisoslashgan  m uassasalari)  hamda  m intaqaviy-bitta  mintaqa  davlatlari 
a ’zo  bo'lishi  m um kin  bo'lgan   (Afrika  Birdamligi  tashkiloti,  Am erika 
davlatlari  tashkiloti,  M ustaqil  Davlatlar  H am do'stligi)  tashkilotlaridan 
iborat.
Um um iy  va  alohida  vakolatlarga  ega  davlatlararo  tashkilotlar  farq­
lanadi.  Um um iy  vakolatlarga  ega  tashkilotlar  faoliyati  a ’ zo  davlatlar 
o'rtasidagi  m unosabatlam ing barcha: siyosiy,  iqtisodiy,  ijtimoiy,  madaniy 
va  boshqa  sohalarni  qam rab  oladi.  Alohida  vakolatga  ega  tashkilotlar 
maxsus  bir  soha  doirasidagi  hamkorlik  bilan  kifoyalanadi  (m asalan,  J a ­
hon  sog'liqni  saqlash  tashkiloti,  Xalqaro  mehnat  tashkiloti  va  hoka­
zolar)  hamda  ular  siyosiy,  iqtisodiy,  ijtim oiy,  m adaniy,  ilm iy,  diniy  va 
shu  kabi  boshqa  sohalar  b o'yicha  taqsimlanishi  mumkin.
Vakolatxonalaming  mazmuniga ko'ra, davlatlararo va davlatdan  ustun 
turuvchi  tashkilotlar bir-biridan  ajralib  turadi.  Birinchi  guruhga  m aqsa­
di  davlatlararo  ham korlikni  tashkil  qilish  hamda  qarorlariga  qaratilgan 
aksariyat  ko'pchilik  xalqaro  tashkilotlar  kiradi.  Davlatdan  ustun  turuv­
chi  tashkilotlarning  m aqsadi  integratsiyaga  xizmat  qilishdir.  U lam ing 
qarorlari  bevosita  a ’zo  davlatlar  fuqarolariga  va  yuridik  shaxslarga  taal­
luqli  hisoblanadi.
Xalqaro  tashkilotga  a ’ zo  bo'lib  kirish  tartibiga  ko'ra,  ochiq  (har 
qanday  davlat  xohish-ixtiyoridan  kelib  chiqib  a ’zo  bo'lishi  mumkin
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo'lgan)  va  yopiq  (a’zolikka  dastlabki  m uassislar  taklifi  asosida  qabul 
qilinadigan)  tashkilotlar  farqlanadi.
X alq aro  tashkilotlarni  xalqaro  huquqning  ikkilamchi  (hosila)si  si­
fatida  davlatlar  tashkil  (ta’sis)  etadi.
X alq aro  am aliyotda  allaqachon  shakllanib  ulgurgan  quyidagi  vazi- 
yat  e ’tiro f  etiladi:  davlatlar  xalqaro  tashkilotlarni  tuzar  ekan,  ularning 
huquq  va  majburiyatlarga  ega  b o ‘ lish,  xalqaro  huquq  normalarini  yara­
tish  va  q o'llash ,  xalqaro  huquq  norm alariga  rioya  etish  him oyasida  tu­
rish borasidagi  layoqatini e ’tirof etgan  holda,  ushbu tashkilotlarni  m uay­
yan  huquq  va  layoqatdorlik bilan ta ’ minlaydi.  O 'zlarining bunday e ’tirofi 
bilan  d avlatlar  xalqaro  huquqning  yangi  subyektlarini  yaratadilarki,  bu 
subyekt  an a  shu  davlatlar  bilan  bir  qatorda  turib,  xalqaro  hamkorlik 
sohasida  huquq  ijodkorligi,  huquqni  qo'llash  va  huquqni  m uhofaza  qi­
lish  vazifalarini  am alga  oshiradi.
X a lq aro   tashkilot  vazifalari  deganda,  ushbu  tashkilotlar zim m asiga 
yuklatilgan  yum ushlarni  bajarish  b o 'y ich a  ular  faoliyati  jarayon lari- 
ning  tashqi  jihatdan  nam oyon  b o 'lish i  anglanadi  (m asalan,  tartibga 
solish,  nazorat  qilish  va  boshqalar).  Bunda  tashkilot  faqat  o 'z  vak o la­
tiga  kiradigan  vazifalar yuzasidan  faoliyatini  am alga  oshirish  huquqiga 
egadir.
X alq aro  tashkilot  muayyan  muassis  —  davlatlar  zimm asiga  yuklay- 
digan  ham da  ta’sis  hujjatida  qayd  etiladigan  vakolatlar  doirasida  aniq 
maqsad  va  vazifalam i  bajarish  uchun  tuziladi.
Y an gi  xalqaro  tashkilotni  tuzish  jarayon i  quyidagi  uch  bosqichni 
qamrab  oladi:
birinchi  bosqich  —  ta’sis  hujjatining  qabul  qilinishi; 
ikkinchi  bosqich  —  tashkilotning  m oddiy  tuzilmasini  yaratish; 
uchinchi bosqich — asosiy organlar yig'ini (chaqirig'i)  tashkilot  faoli­
yat  boshlaganidan  dalolat  beradi.
D avlatlarning  suveren  tengligi  prinsipi  xalqaro  tashkilotlar tuzilishi- 
da  yetakchi  o'rin da  turadi.  Uning  nam oyon  bo'lishi  quyidagi jihatlarda 
ko'rinadi:
birinchidan,  xalqaro  tashkilotning  shartnom aviy  asosi; 
ikkinchidan,  a ’zolikning  ixtiyoriyligi;
uchinchidan,  tashkilot  qarorlarining  asosan  tavsiyaviy  m azm unga 
egaligi;
to'rtin chidan,  uning  davlatlararo  m azm unga  egaligi; 
beshinchidan,  davlatlar suverenligi  va  teng  huquqliligining  tashkilot 
ichkarisida  ham ,  uning  tashqarisida  ham  saqlab  qolishi.
Davlatlarning  xalqaro tashkilotni  yaratish  borasidagi  o'zaro  kelishib 
olgan xohish-irodasi quyidagi  ikki  usulda  m ustahkamlab qo'yilishi  m um ­
kin:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

birinchi  usul  —  xalqaro  shartnom ada;
ikkinchi  usul  —  endilikda  mavjud  b o ‘lgan  xalqaro  tashkilot  qarori-
da.
Tashkilot  faoliyatini  tugatish  ham  xuddi  shu  tartibda,  a ’zo  davlat­
larning  o'zaro  kelishib  olingan  xohish-irodasi  asosida  am alga  oshiriladi.
Shunday qilib,  xalqaro tashkilotlarning huquqiy tabiati  negizida a ’zo 
davlatlar um umiy maqsad va  manfaatlarining mavjudligi yotadi.  Xalqaro 
tashkilotning huquqiy tabiati  uchun eng muhim jihat  shuki,  uning maqsad 
va  prinsiplari,  vakolatlari,  tuzilishi  va  hokazolar  o 'zaro  kelishib  olingan 
shartnom aviy  asosga  ega  bo'ladi.
X alqaro  tashkilotlarning  shartnom aviy  huquqiy  layoqatga  qodirligi 
ta’sis hujjatlarida,  um um iy qoidaga ko'ra,  ikki  xil  usul  bilan  mustahkam­
lanadi:
b irin c h id a n ,  ta sh k ilo t  o 'z   v a z ifa la rin i  b a ja rish g a   q o d irlig in i 
ta’m inlaydigan  har  qanday  shartnom alam i  im zolash  huquqini  ko'zda 
tutuvchi  umum iy  qoida  bo 'yich a;
ikkin ch idan ,  tashkilotnin g  m uayyan  toifaga  m ansub  bitim larni 
m uayyan  tom onlar  bilan  (har  qanday  davlat  bilan  yoki  faqat  a ’zo  dav­
latlar  bilan,  har qanday  xalqaro  tashkilot  bilan  yoxud  ulardan  ayrimlari 
bilan)  tuzish  im konini  belgilab  beradigan  alohida  qoida  yoki  qoidalar 
bo'yicha.
X alqaro  tashkilotlar  shartnom a  (kontrakt)  asosida  xodim larni  ishga 
olish  huquqiga  ega  bo'ladi.  Bunday  xodim lar  davlatlar  vakillari  emas, 
balki xalqaro darajadagi  mansabdor shaxslar hisoblanib, tam om an xalqaro 
tashkilotga bo'ysunadi hamda uning nomidan va uning manfaatlari yo'lida 
ish  ko'radi.
Xalqaro  tashkilotlar  diplom atik  aloqalarda  ishtirok  etish  layoqatiga 
egadir.
H ar qanday xalqaro tashkilotning aksariyat qismi  a ’zo davlatlar badal- 
laridan  tashkil  topadigan  va  faqatgina  tashkilotning  um um iy  m anfaat­
lari  uchun  sarflanadigan  o 'z   m oliyaviy  m ablag'lariga  ega  bo'ladi.
Xalqaro  tashkilotlarning  o'ziga  xos  va  o'ziga  m os  tom oni  shundaki, 
ular  davlatlar  ichki  huquqi  bo'yicha  yuridik  shaxsga  mansub  bo'lgan 
barcha  huquqlar  asosida  faoliyat  yuritadi.
Xalqaro  huquq  subyektlari  sifatida  xalqaro  tashkilotlar  o 'z   faoliyati 
bilan  ziyon  yetkazadigan  huquqbuzarlik  sodir  etgani  uchun  javobgar 
hisoblanadi  hamda  lozim  bo'lganda  javobgarlik  d a’vosi  bilan  chiqishi 
mumkin.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---