Hozirgi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari

3 -§ .  Xalqaro  tashkilotlarni  tasniflash  (klassifikatsiyalash)
Xalqaro  tashkilotlarni  bir  qancha  m ezonlar  asosida  turlicha  tasnif- 
lasa  (klassifikatsiya  qilsa)  bo'ladi.
A ’zolarining  doirasi  bo yicha  xalqaro  tashkilotlarni  quyidagi  turlarga 
bo'lish  mumkin:
birinchidan, um um iy (universal),  y a ’ni barcha davlatlar ishtirok etishi 
uchun  ochiq  bo'lgan   xalqaro  tashkilotlar.  Bugungi  kunda  ayrim   m am - 
lakatlar  turli  sabablarni  ro'kach  qilib,  hatto  B M T   va  uning  ixtisoslash­
gan  muassasalari  faoliyatida  ishtirok  etm ayotganini  kuzatish  m um kin;
ikkinchidan,  cheklangan  tarkibli,  aytish  mumkinki,  m intaqaviy  — 
muayyan ju g 'ro fiy  hududdagi  davlatlar uchungina ochiq  bo'lgan  tashki­
lotlar,  m asalan, Afrika  Birdam lik Tashkiloti,  Arab  Davlatlari  ligasi,  Y e v ­
ropa  Ittifoqi  va  boshqalar.
Cheklangan  tarkibli  xalqaro  tashkilotlar  boshqa  m ezonlar  asosida 
ham  tashkil  etilishi  mum kin.  M asalan,  Iqtisodiy  hamkorlik  va  taraqqi- 
yot  tashkiloti  ishida  faqat  sanoati  taraqqiy  etgan  m amlakatlargina  ishti­
rok etadi.  Neft  eksport  qiluvchi  m am lakatlar tashkiloti  (O P E K )  a ’zolari 
esa  asosiy  darom ad  m anbayi  neft  eksporti  hisoblanadigan  m am lakat- 
lardan  iborat.
Tashkilotlar  o'zin in g  vakolatlari  m azm unidan  kelib  chiqib  quyi- 
dagilarga  bo'linadi:
birinchidan,  um um iy  vakolatga  ega tashkilotlar;  bu  vakolatlar ham - 
korlikning  m uayyan  bir  sohasi  bilan  cheklanib  qolmasligini  bildiradi. 
Bunga  B M T n i  misol  keltirish  mumkin,  u  am alda  har  qanday  xalqaro 
muam m o  bilan  shug'ullanadi.  U m um iy  vakolatga  ayrim  m intaqaviy 
tashkilotlar,  m asalan,  M ustaqil  D avlatlar H am do'stligi  ham  ega bo'lishi 
mumkin;
ikkinchidan,  maxsus  vakolatga  ega  tashkilotlar,  m asalan,  Xalqaro 
dengiz  tashkiloti.
Aksariyat  xalqaro  tashkilotlar  davlatlararo  tashkilot  hisoblanib,  dav- 
latlardan  yuqori  turuvchi  hokimiyatga  ega  emas,  a ’zo  davlatlar  bunday 
tashkilotlarga  o'z  hokimiyatiga  tegishli  vakolatlarni  bermaydi.  Shu  bilan 
birga,  bugungi  kunda shunday xalqaro tashkilotlar ham borki,  ularga dav­
latlar  bir  qator  suveren  vakolatlarni  amalga  oshirish  huquqini  bergan. 
U lar muayyan  m asalalar yuzasidan jism oniy va  yuridik shaxslar zimmasi-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ga  bevosita  majburiyatlar  yuklovchi  qarorlar  qabul  qila  oladi.  Bundan 
tashqari,  bunday  qarorlar  ko'pchilik  ovoz  bilan  qabul  qilinishi  mumkin.
Ixtisoslashgan  xalqaro  tashkilotlar  um um an  olganda  davlatlardan 
yuqori  turuvchi  tashkilotlar  hisoblanm asa-da,  ularga  xos  bo'lgan  ayrim 
jihatlarga  ega.  M asalan,  Xalqaro  elektr  aloqasi  ittifoqi  yoki  Fuqarolik 
aviatsiyasi  xalqaro  tashkiloti  o'ziga  tegishli  norm alarga  amal  qilinishini 
nisbatan  qat’ iy  ta’ minlamoqda.  Bu  norm alarning  buzilishi  jiddiy  ra­
vishda  bu  boradagi  faoliyatning  xalqaro  m iqyosdagi  talablarga  muvofiq 
kelm asligini  bildiradi.
Ju d a   ko 'p   hollarda  yuristlar  «xalqaro  tashkilotlar»  atamasini  keng 
m a’ noda,  davlatlararo,  hukumatlararo  tashkilotlarga nisbatan  ham,  n o­
hukum at  yo'nalishdagi  tashkilotlarga  nisbatan  ham  qo'llayveradilar. 
A m m o  ularning  yuridik  tabiati  xilm a-xildir.
Davlatlararo  tashkilotlar  quyidagi  belgilari  bilan  ajralib  turadi: 
birinchidan,  davlatlarning  a ’zoligi; 
ikkinchidan,  xalqaro  ta’sis  shartnom asining  mavjudligi; 
uchinchidan,  doim iy  organlarining  m avjudligi;  a ’zo  davlatlar  su- 
verenitetini  hurmat  qilish.
A n a shu belgilarni  inobatga olib,  shuni qayd etish  mumkinki,  xalqaro 
hukum atlararo tashkilot  —  xalqaro shartnom a  asosida umum iy maqsad- 
larga  erishish  uchun  ta’sis  etilgan,  a ’zo  davlatlarning  umum iy  m anfaat- 
lari  y o 'lid a ,  ularning  suverenitetini  hurm at  qilgan   holda,  faoliyat 
ko'rsatadigan  davlatlararo  birlashma.  Ayni  shu  tashkilotlar xalqaro  hu­
quq  subyektlari  hisoblanadi.
Xalqaro  hukumatlararo tashkilotlarning asosiy belgisi  shundaki,  ular 
davlatlararo  shartnom a  asosida  tashkil  etiladi  ham da  jism oniy  va  y u ­
ridik  shaxslarni  birlashtiradi.