Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

M uhammad T arag‘ay U lug‘bek (1 3 9 4 —1 4 4 9 ). 
U l u g ‘bek S a m a rq a n d
s h ah rid a tug'ilgan, 15 yoshida S a m a rq a n d hokim i b o 'lg a n . U lu g ‘bek o 'z
atrofiga m a s h h u r o lim larni to 'p la y d i va -ular y o r d a m id a S a m a r q a n d d a
rasadxona qurdiradi. Bu rasadxona y ordam ida koinotdagi yulduzlar sirlarini 
o 'r g a n a d i . U k o in o t s o h a s id a t o 'p l a g a n ijodiy is h la rin i “ Zijji ja d id i 
K o 'r a g o n iy ” (“Yangi a stro n o m iy a jadvallari” ) kitobida bay o n qiladi. Bu 
kitobda u 1019 ta yuld u zn in g joylashish o 'm i n i n g jadvalini h a m bergan. 
Bu asari bilan d u nyoga a s tr o n o m olim sifatida tanilgan. U lu g 'b e k n in g bu 
asari L o n d o n d a uch m a rta (1650, 1652, 1665-yillarda), Parijda (1853- 
yilda), A m e rik a d a (1917-yil) n a sh r etildi. Buyuk m u tafak k ir, davlat a rb o - 
bi U lu g 'b e k S a m a rq a n d d a fitn ach ilar to m o n i d a n qatl etilgan.
Zahiriddin Muhammad Bobur (1 4 8 3 —1530) 
buyuk davlat arbobi, shoir 
bo'libgina qolm ay, shu bilan birga yirik tabiatshunos olim ham dir.
Bobur Andijonda tug'ilgan. U ning otasi Umarshayx Mirzo buyuk sarkarda 
A m i r T e m u r n i n g nabirasi b o 'lg a n . B o b u rn in g “ B o b u r n o m a '' a s a rid a
M ark aziy Osiyo, A fg 'o n is to n , H in d is to n kabi m a m la k a tla r n in g tarixi, 
jug'rofiyasi, m adaniyati, s h u n in g d ek , o 's im lik, va h a y v o n la rn in g o'x sh asb
to m o n la ri va farqlari haq id a an iq dalillar keltiradi. S a m a r q a n d , Buxoro 
y aylovlarida arc h a la r, b u ta la r, sarvlar, z a y tu n la r , c h i n o r l a r k o 'p lig in i 
a y ta d i.B u jo y la r d a h a y v o n la r n in g k o 'p c h ilig i H i n d i s t o n h a y v o n la rig a
o'x shashdir deydi. U Hindistondagi ko'pgina o'simliklar, hayvonlar e n d em ik
ekanligini qayd qiladi. B ob u r t o 't i , tovuq, laylak, o 'r d a k , fil, m a y m u n , 
delfin, tim so h , kiyik va b o sh q a h ayvonlarning tashqi qiyofasini, hayot 
k echirish tarzini tasvirlaydi. U bir m a m la k a tn in g o'sim liklarini ikkinchi 
m a m l a k a t yerlariga o 'tk a z ib b o g 'l a r b a r p o qilgan. X u s u s a n , K o b u lg a 
s h im o ld a n olcha, H in d is to n d a n b a n a n , s h a k a rq a m ish keltirib ektirgan. 
K eyinchalik bu o'sim liklarni Buxoro va B ad ax sh o n g a h a m yuborgan.
B o b u r hayvonot dunyosini 4 guruhga: quruqlik hayvonlari, parran d alar, 
suv va suv yaqinlarida yashaydigan q ushlar, suv h a yvonlariga b o 'lg a n . 
B uyuk davlat arbobi, shoir va tab ia tsh u n o s olim Z a h irid d in M u h a m m a d
B o b u r 47 yoshda H in d isto n n in g Agra shahrida vafot etgan.
13

---

Endilikda O'zbekistonda fan taraqqiyoti xorijiy davlatlar fanlari taraqqiyoti 
darajasida bo'lib, olimlarimizning ilmiy kuzatishlari chet ellarda ham o ‘z o ‘mini 
topmoqda. Tabiatshunoslikning turli xil bo'limlari sohasida ishlab m ashhur kash- 
fiyotlarga q o ‘l urgan o lim larim izdan, m a te m a tik a sohasida a k a d e m ik la r 
T.A.Sarimsoqov. M.S.Sirojiddinov, V.K.Kabulov, Sh.A.Ayubov, F.B.Abutaliev, 
M.Y.Satimov; fizika sohasida T.M .M o'm inov, M.X.Ashurov, B.Yu.Yo'ldoshev, 
Sh.A.Vohidov, A.S.Saidov, S.M .M uhammedov; kimyo sohasida Sh.T.Tolivov,
O.S.Sodiqov, R.S.Tillaev, R.SH.Rashidova, E.L.Lutfullaev; geografiya sohasida 
Z.M.Akramov, AA.Rafiqov, H.H.Hasanov, A.S.Soliyev, S.A.Nishonov; geologiya 
sohasida X.Abdullaev; biologiya sohasida E .X .T o ‘raqulov, K .Z .Z o k iro v , 
J.K.Saidov, Muzaffarov, I.H .H am dam ov va shu kabi olimlaming nomlarini 
hurmat va ehtirom bilan tilga olish mumkin.
T ab iatsh u n o slik bilim larining keyingi taraqqiyoti Y evropada X IV -X V
asrlarda b o sh la n a d i. Bu davrdan b oshlab, ayniqsa, tirik tab iat sohasida 
keng k o ‘lamli k uzatishlar, izlanishlar olib borila boshlandi.