Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

(A Q S h ) 
observatoriyasida Van dey K a m p
M sinfga mansub b o ‘lgan kichik massali Y erdan olti yorug‘lik yili yiroqda 
joylashgan Yupiterga o'xshash yo'ld o sh lam in g borligini aniqladi, ularning 
aylanish davri o ‘zaro m os holda 12 va 24 yillami tashkil qilar ekan. Lekin 
keyingi tadqiqotlarbu fikrlarning bevaqt aytilganligini ko‘rsatdi. Y ulduzlam ing 
tezligining davriy variatsiyalari bir necha b o r p la n e ta r tiz im la m in g yoki 
jigarrang karliklarning mavjudligi sifatida talqin qilingan bo'lib, unin g kat- 
taligi Yupiterdan 10—50 m artaga ziyod boMishi m u m k in edi.
Hozirgi z a m o n kuzatish vositalari b o sh q a p la n e ta tizim larini qidirib 
to p ish im konini berm aydi. Buning u c h u n y u ld u z la r b u rch ak burilishini 
b u rch ak sekundini o ‘nlab million ulushi aniqligida o 'lc h a y oladigan b o ‘lishi 
lo zim b o ‘ladi. B u n d a y aniqlik 10 tiyinlik ta n g a d a y yuzasiga joylashtirib 
Y erd a ko'rish im koniyatini beradi. B unday aniqlik h a r q an d a y y u ld u z n in g
sayyoralarini Yerga nisbatan 10 ta keladigan massaga ega b o 'l g a n in i q u -
y o sh d a n 10 yorug'lik yili chegarasida kuzatish im koniyatini beradi .
B u n d a optik in te rfe ro m e trla r bir ne c h a te le s k o p la rd a n iborat b o i g a n
tizim larga katta u m id b o g 'lan ad i. B unday a s b o b n in g masala y e c h im in i 
kuchaytirish imkoniyati m in g m artaga ortib ketadi. U ni joylashtirish u c h u n
eng qulay joy o yning orq a t o m o n i hisoblanadi. Boshqa p la n e ta la r tizimi 
borligini aniqlash K opernik boshlab bergan inqilobni nihoyasiga yetkazgan 
b o ‘lar edi.
D unyoning zam onaviy tabiiy-ilm iy k o ‘rinishi va inson. 
D u n y o n i n g
k o ‘rinishi o'zgarishida olam n in g tuzilishi, bilimlar tizimi va ularning jam iyat 
h ay o tid a fanning o ‘rni masalalari qayta k o ‘rib chiqiladi. S o ‘nggi 2 asrda 
tabiiy fanlar orasida fizika ilgarilab k e td i.U n in g notirik tab iatn i o ‘rganishi, 
sxem a yoki m o d el tuzish va m a te m a tik izohlash im koniyatlari yuqori 
b o ‘lganligi sababli bu ja ra y o n a n c h a dadil q a d a m la r bilan ilgarilab bordi. 
X I X asm in g oxiri XX asrning 1-yarm ida h a r xil m o d d a la r n in g analizi va 
sintezi jam iyat hayotini tu b d a n o 'zg artira b o sh lag an dav rd a fizika bilan 
k im y o h a m y o n m a - y o n joylashib oldi. Fizika va k im y o n in g m uvaffaqiyat- 
lari tufayli XX asrning ikkinchi y a rm id a m o le k u ly a r ta d q iq o tlarg a asos 
solinib, biologiya va tibbiyotda h a m burilish yasaldi. S h u n d a y qilib, ta - 
b ia ts h u n o s lik o d a m g a q a ra b y a q i n la s h m o q d a , u e n d i o ‘z m e to d l a r i n i
iqtisodiyotga, b ilim la r n in g g u m a n ita r jih a tla r ig a va s a n ’atga olib kira b o sh - 
ladi. Yerdagi sivilizatsiyaning oldida k o ‘n d alan g b o 'lib q olgan ekologik 
m u a m m o l a r , tabiatshunoslikni texnika, texnologiya, iqtisodiyot, siyosat 
bilan o ‘zaro aloqalarni kuchaytirishni ta q o z o qila boshladi.
29

---

T abiatshunoslikning, eng avvalo, flzikaning muvafTaqiyatlari o ‘z vaqtida 
insoniyatni d u n y o n i tu s h u n tirish va u n in g rivojlanishini o d a m va X u d o g a
tayangan holda abstraksiyalash orqali bashorat qilish mumkinligiga ishontirdi. 
Laplas d e te rm e n iz m i o d a m n i chekkadagi kuzatuvchiga aylantirdi, s h u - 
ning u c h u n alohida g u m a n ita r b ilim lar yuzaga keltirildi.
M u m to z mexanika tu p ro g 'id a paydo b o ‘lgan tu sh u n ch a va fikrlar u n in g
chegarasidan chiqib ketdi. P .R a m o n o 'z in in g “ m ay d o n nazariyasi” k ito - 
bida “ M u m to z fizikaning g o ‘zalligi va qiziquvchanligi, uning asosiy q o - 
nun larin in g yagona m a te m a tik konstruksiya ifodalash m um kinligi b o ‘lib, 
u n in g otini “ а т а Г desa b o ‘ladi, deb uqtirgan edi. G a m ilto n t o m o n i d a n
kiritilgan “ a m a l" iborasi hozirgi k u n d a ijtimoiy tizim lar uch u n h a m kirib 
b o rm o q d a . M a 'l u m darajada Leybnilsning m onadalarini qayta tiklayotgani 
haq id a fikr yuritish m u m k in bo 'lad i, u boshqa m o n a d a la r va b u tu n d u n y o ­
ni zikr qiladigan va aks ettiradigan ruhiy faol substansivalam ing tiklanishi 
demakdir. Leybnits tirik organizm ni issiqlik mashinasi tarzida t a s a w u r qilib, 
g o 'y o u d o i m i y va o ‘z g a r m a s d u n y o d a k r a x m a l n i . yogMarni, o q s il, 
k a rbonsuvlarni(glyukozani) yoqib suvga k arbonat angidridga va siydikka 
aylantiruvchi m a s h in a , degan edi. Lekin a t r o f - m u h itn in g roli yuz yil- 
lardan keyin, m a 'l u m b o 'l is h ich a , b u n c h a lik oddiy enias ekan. N .V in e r 
ta 'b iric h a , elek tro n la m p a ...“ tashqi energiya m anbayi deyarli h e c h foyda- 
siz sarflanadigan energiyani, m a ’lum operatsivalarni bajarish uch u n samarali 
ishlatish m u m k in lig in i is b o tla d i, a y n iq s a , u past e n e rg e tik d a r a j a d a
ishlatilsa.Biz n e y ro n kabi m u h im e l e m e n tla r nerv tizim ining a to m la ri 
b o l i b , o 'z faoliyatini elektron lam palarga o'xshash ravishda amalga oshiradi 
va ularning ishini qayd qilishda energiya asosiy omil emasligini tu s h u n ib
o l m o q d a m iz
— degan edi.
A v t o m a t l a r n i ( t a n a d a n va m e t a l d a n t u z ilg a n ) o 'r g a n i s h a l o q a l a r
to'g'risidagi fan n in g ta r m o g 'ig a aylandi. U n in g asosiy tu sh u n c h a la ri ba- 
y o n n o m a la r , sikllar m iq d o ri, a x b o ro tla r m iq d o ri, kodlash uslublari va 
h .k ./ .l a r hisoblanadi. A v to m a tla r tashqi d u n y o bilan faqat e n erg iy a va 
m o d d a la r oqim i (yoki m e ta b o liz m ) orqaligina b o g l a n i b q o lm a s d a n , balki 
axborotlar bilan h a m bog'langan boMadi. Bunda tizimga kirib kelgan axborot 
qabul qilish organlari isliiga va ularni qayta ishlashga tegishli m a ’lu m o tla m i 
q a m r a b olgan b o l i s h i m u m k in . U n d a n biroz vaqt o 'tg a n d a n keyin foy- 
d alan ish , to 'x ta tish va t o 'p la s h (xotirani analogi ), korreksiyalash ( o ‘qish 
jarayoniga o 'x s h a s h ) va h.k.z ta rz id a ish yuritish m um kin.
S h u n in g u c h u n k ibernetika h a m , tirik mavjudot t o ‘g ‘risidagi fan ham
yagona rejaga m uvoflq k o ‘riladi.
Tabiiy fanlarda te rm o d in a m ik a n in g ikki b o r boshlanishi, e n tr o p iy a tu - 
s h u n c h a s ig a , ta r tib la n is h xos va o ‘z - o ‘zini tashkillashtirishga o ‘tilgan
30

---

bo'linsa, tirik m a v ju d o tla rto ‘g ‘risidagi fan bo'yicha m u ra k k a b tuzilmalarga, 
evolyutsiya q onunlari to m o n q a d a m qo'yildi. XX asrda tirik va notirik tabiat 
to'g'risidagi tu sh u n c h a la rd a tab iatsh u n o slik chegarasida t e r m o d i n a m i k bir 
o 'lc h a m lilik n in g bo'lm aganligi va sinergetika (h a m k o rlik ) tufayli o 'z a r o
tu shunish darajasiga erishildi .
D u n y o n in g yangi ko'rinishi en d i s h a k lla n m o q d a , u universal tilga, 
adekvat ( o 'z a r o m u ta n o sib ) ta b ia tg a ega b o'lishi lozim . Bu t o 'g 'r i d a
I. T am m : “ Bizning birinchi galdagi vazifamiz — tabiatni eshitishni o'rganish, 
u n i t a b i a t n i t i l i n i t u s h u n i s h g a q a r a t i s h d a n i b o r a t d i r " , — d e g a n
edi.V ernadskiy bashorat qilgan ediki: “ XX asrda ilmiy b ilim la rn in g o'sishi 
alohida fanlar orasidagi chegarani o 'c h ira d i. Biz to b o r a fanlar b o 'y ic h a
ixtisoslashmasdan m u a m m o la r b o 'y ic h a ix tiso slash m o q d am iz".
Fizikada davriy ravishda fizik borliqni m atem atikada ko'rish bilan bog'liq 
bo'lgan p ifag o ro -p lato n a n ’analari q ay ta -q a v ta tiklanib tu rad i. D ekart, 
Kepler, G aliley, N y u to n larn in g ilmiy ishlari tabiatning m a te m a tik m o - 
hivati haqidagi fikrlarga ega edi. X u d o d u n y o n i ratsion ta rz d a yaratdi va 
uni m a te m a tik isboti o d am larg a X u d o n in g niyatini tu s h u n ish g a yaqinlash- 
tirdi. Yangi vaqt geniylari zam onaviy fanning rivojlantirish rejalarini belgilab 
bergan edi. F ra n su z m atem atiklari fandagi a n ’a n a la m i b u z d ila r va Lap- 
lasning “ D u n y o tuzilishining b a y o n i” kitobida d u n y o tiz im id a X udoga 
o 'rin y o 'q , d e b yozgan edi. Buyuk fransuz inqilobining X u d o n i in k o r qi- 
luvchi qarashlari fransuz m atem a tik la rin in g ishlarida o 'z aksini to p g a n edi. 
U .G a m ilto n o 'z in in g variatsion tam oyilini fanga m a 'l u m q ilg an id a ( G a -
m ilton ta m o v ili), “ K oinotdagi iqtisodiy jihatlarga a s o s la n ib " . o 'z in in g
ateistik xarakterga egaligi u c h u n uni b u tu n kosm osga jo riv qilishga j u r ’at 
qila olm adi. M. Kleinning ta'biri b o 'y ic h a : “ llohiy rejaning e h tiro m li ijod 
mahsuli to'g'risidagi tlkri asta-sekin s o f m a te m a tik natijalarga erishish bilan 
almasha boshladi". Darhaqiqat, fransuz m atem atik maktabi d unyoni hayratga 
keltiradigan natijalarga crishdi, fizikaning analitik uslublariga asos solingan 
edi. XX a srn in g ikkinchi v a rm id a variatsion ta m o y illa r k ib e m e tik a d a . 
biologiyada, iqtisodiy nazariyada. sotsiologiyada q o 'lla n ila b o sh lan d i. F:an, 
xususan, fizika k o 'p hollarda biologik sab ab lar ( a n tr o p o t s e n t r i z m ) dagi 
ra q a m la r o 'x sh a sh jihatlarining bo 'lish i b u tasodifiym ikan?! F izikaning 
f u n d a m e n t a l k o n s ta n ta la r g a ega b o 'l g a n q o n u n l a r i h a y o t n i n g p a y d o
b o'lishining a n c h a ishonchli yo'llarini ko 'rsatib beradi. Q a c h o n l a r d i r g e l i y -
ning u ch ta ato m i o 'z a r o t o 'q n a s h ib uglerod yadrosini hosil qilgan bo'lishi 
m u m k in . U n d a n h a m ishonchlirog'i. geliyning ikkita a to m i t o 'q n a s h i b , 
u n ch a b a rq a ro r b o 'lm a g a n berilliy yadrosini hosil qilgani, u esa o 'z in in g
tebranish chastotasi rezonansini geliyning uchinchi atom i kvant to 'lq in in in g
rezonansi bilan d u c h kelib, uni q o 's h ib olgani an iq ro q b o 'la d i. Y a n a bitta
31

---

tasodif: tip ik y u ld u z d a g i y a d ro la rn in g issiqlikenergiyasi uglerod rezonansi 
c h e g a ra sid ajo y la sh a d i. K o ‘p tasodifiy m utanosibliklar bizning h ayotim izni 
asosi b o 'lg a n uglerodning sintezlanishini tezlashtirdi. Bu elem entga yulduzn- 
ing m a r k a z id a b o sh q a o g ‘ir e le m e n tla rn in g hosil b o ‘lishigacha b o ‘lgan 
m u d d a t d a saqlanish kerak edi, xolos.
Bizning davrimizga kelib, antik tushunchalarga qaytishga t o ‘g ‘ri kelmoqda, 
ularning aqliy va a n ’anaviy g ‘oyalarini zamonaviy fan yutuqlari m a ’lumotlari 
bilan t o ‘ldirib, m urakkab m u a m m o l a m i n g yechim ida boshi berk k o ‘chaga 
kirib q o lg a n jo y d a n ta d q iq o tla rg a asoslangan y ech im la rg a olib chiqish 
m asalalarini hal qilish z a ru r b o ‘lm o q d a. Q achonlardir Aristotel hayvonot 
olam ini b ayoniga ta yanib notirik tabiat modelini keltirib chiqargan b o ‘lsa, 
XYII asrga kelib bajarilgan ta d q iq o tla r hozi^gi ku n d a m u rak k ab m ashinalar 
va m e x a n iz m la r to m o n id a n ishlab chiqilgan va insoniyat u n d a n foydalanib, 
tabiatni zabt e tm o q d a h a m d a o ‘z o i i m i n i tezlashtirm oqda. Bir vaqtning 
o ‘z id a sh u n g a q ara m a sd a n bu ayanchli ahvolni tu s h u n g a n holda o d am zo d
yopirilib kelayotgan ekologik inqirozning oldini olishga shoshilgani y o ‘q. 
Y uzaga kelgan vaziyatning asosiy sababi fan va ilmiy-texnik progress emas, 
balki d u n y o n i tu sh unishning yetarli darajada emasligi, h a m m a darajadagi 
ra h b a r la m in g bu so h a b o ‘y ich a savodxonligining pastligi va k o m p e te n t 
d arajada m asalani ye c h a olm asligidandir. Insoniyat oldida turgan m u a m -
m o la r global (u m u m b ash ariy ) tavsifga ega va ularning yechimini topishda 
b u tu n insoniyat ishtirok etishi zarur. M aks Veber ilmiy-texnik progressni va 
sivilizatsiya erishgan yutuqlam i “ protestantizm va kapitalizm ruhi” deb ataydi. 
R u sla rn in g dini, k o ‘rsatib b e rg a n a n ’anaviy ichki qiziqish motivlari va 
ularning xatti-harakatlari u la m i u m u m d u n y o v iy m asalalarning yechim ini 
izlashga undadi. Rus ko sm izm falsafasi havo va kosmik fazoni o ‘zlashtirishga 
va bu sohada m a ’lum yutuqlarga erishishga olib keldi. L.G um lefning fikricha, 
rus etnosi G ‘arbiy Y evropanikidan 500 yil yosh, uning gullab-yashnashi 
X X - X X 1 asrla^ga t o ‘g ‘ri keladi.
Y a n g id a n N y u t o n davridagi m o d e lla r, y a ’ni tirik tab iat notirik tabiat - 
d a n ajralm ag an vaqtidagi m o s b o ‘lgan m odellar k o ‘rilm oqda. Sharq d u n y o - 
q arashiga m urojaat q ilin m o q d a , u n d a inson o la m n in g u m u m iy tuzilishidan 
a jra lm a g a n h o ld a tu sh u n ila d i. Y e r y a n a tirik o rg a n iz m sifatida ta n olinib, 
tabiiy f a n la rn in g g u m a n iz a ts iy a la n is h i haqida fik ry u ritilm o q d a . 1899-yilda 
rus o lim i V .V .D o k u c h a y e v (1 8 4 6 —1903 ) qayd qilishicha, ” ...shu vaqt- 
g a c h a aso san a lo h id a t a n a la r, a lo h id a stixiyalar o ‘rganilib kelingan b o ‘lib, 
u la rn in g m utan o sib lig i, g en etik , azaliy va do im q o n u n iy o ‘zaro aloqalari, 
u m u m a n o 'r g a n ilm a g a n , a y n a n shu narsalar, o ‘sim liklar, h a y v o n la r va 
m i n e r a l l a r d u n y o s id a bir t o m o n d a n mavjud b o ‘lib, b o s h q a t o m o n d a n
u la r in s o n bilan u n in g tu r m u s h i va hatto ruhiy dunyosi bilan aloqada
32

---

b o ‘lishi o d d iy h a q iq a td ir. A slida a y n a n sh u m u t a n o s ib lik b u o ‘z a ro
m u n o sa b a tla r tabiatini tush u n ish n in g m o h iy a tin i tashkil q ila d i“ .
Q a n d a y d i r t a r z d a b io s fe ra h a q i d a g i t u s h u n c h a l a r h o z ir g i k u n d a
D okuchayev to m o n i d a n ijobiy t o m o n g a q a ra b y o ‘naltirildi. T a b ia ts h u n o s -
lik tarixida nazariya va g ‘oyalarni birlashtirishga qaratilgan intilishlar b o ‘lib 
q o lm a s d a n , balki s h u n d a y m u ta fa k k irla r m a y d o n g a keladiki, u la r o ‘z 
davrining bilim larini sintezlash asosida ish k o ‘rganlar, u la r j u m la s ig a
L e o n a rd o da V inchi, M .L o m o n o s o v , yugoslaviyalik fizik, m a t e m a t i k va 
a s tro n o m — R u d je r Iosif Boshkovich, J.B .B y u ffo n , G elgolts, G u m b o l t ,
V .N .V ernadskiylar kiradi. Deyarli h a m m a fizik jarayonlarga chiziqsizlik 
xos. H a m m a global jara y o n la r iqtisodiy, sotsiologik, d e m ografik, ekologik 
chiziqsizlik qonunlariga binoan o ‘z bayonini topadi. Rivojlanishning sakrash 
d i a l e k t i k a s i g a o i d f i k r l a r f a r a z i n i q i l g u n g a q a d a r y o k i b i r s if a t 
k o ‘rsatkichidan boshqasiga o ‘tishga oid farazlar yuritganga q a d a r ta b ia t- 
shunoslikda, xususan, fizikada m a teriy an in g o ‘z - o ‘zidan tashkillanish ja ra - 
yoni tadqiq qilindi. K o 'p tizim lard a “ B oshqariluvchi g u llar“ a n iq la n d i, 
u la r orqali j u d a k a m c h e g a r a d a g i o ‘z g a r i s h l a r yasab, m u a m m o n i n g
yechim iga tegishli yuqori darajaga o 'tis h m u m k in . Yangi tu z i l m a l a r ti- 
zim ning tarm oqlanish nuqtalarida hosil b o ‘lishi m u m k in , b u n d a bir qarorga 
kelish va taraq q iy o t y o ‘lini tan la sh m u h i m ah a m iy a tg a ega, b u la r n in g
oralig‘ida esa, tizim n in g o'z garish k o ‘rsatkichlari sabab-oqibatli q o n u n i -
yatlar vositasida bay o n etiladi. T artibga tu sh g a n tu z ilm a la r o c h iq t i z i m ­
larda faqat te rm o d in a m ik a d a g i ja ra y o n la rd a s o d i r b o l i b q o lm a s d a n , a stro - 
fizikada, chiziqsiz o ptikada, k im yoda, biologiyada, ekologiyada, geologi- 
yada ham yuz beradi. B unda inform atsiya ja ra y o n la rid a ishtirok etadi va 
entropiya bilan kurashishda y ordam beradi, hozirgi vaqtda sin ei^etik m o d e l- 
lar k o ‘rilmoqda va ular sotsial jarayonlarni tu sh u n tirish d a foydalanilm oqda. 
Kezi kelganda shu narsani qayd etish joizki, 1846-yilda ingliz fiziologi 
Charlis Skott Serrington (1857—1952) qoMlagan “sinergetika” iborasi “ o ‘z- 
o ‘zidan tashkil to p u v ch i tiz im ” ilmiy a t a m a sifatida 1947-yil U .E s h b i ish- 
laridan keyin biologiyadan kirib keldi. Bu misol J u s h u n c h a l a r diffuziyasi 
tabiatshunoslikning birligiga guvoh b o ‘la oladi.
Bizlar q a y ta d a n antik vaqtlardagi kabi, tab iat hodisalari tilini b ilm a s- 
da n , bu hodisalarning k o 'la n k a sid a turib P la to n g ‘ori devorlariga t u s h a -
yotgan s h u ’lalarga nigoh ta sh la m o q d a m iz . Y a n a q a y ta d a n d u n y o n i n g t u -
zilishiga m urojaat qilib, uni b esh qismli b u r c h a k d a y tuzilganini tasav v u r 
qilib, ulardan t o ‘rttasi jonsiz tabiat b o ‘lib, besh in ch isi u c h u n m ax su s rol 
tayyorlanganligini e ’tir o f etam iz. B a’zi o d a m l a r o ‘zlarining k in etik en e rg i- 
yalarini p o ten sial energiyaga a y la n tir a y o tg a n va s h u o rq ali yan g i t u ­
sh u n c h a la r boyliklarni vujudga keltirib, h a y o tg a y angicha m a z m u n ki-
3 - 1 5
33

---

rita y o tg a n b o ‘lsalar, b o s h q a la r — potensial energiyani yoqib, uni kinetik 
en erg iy ag a aylantirib, in so n faoliyatini yashash u c h u n kurashga aylantirib 
q o ‘y is h m o q d a . U la r sivilizatsiyaning k o 'z g a tash la n a d ig a n libosiga uchadi 
va z e b - z iy n a tn i yaxshi k o ‘radi, b u la m in g asosida f a n n in g rivojlanishi 
y o ta d i, lekin fanning ruhi, ta fa k k u r uslubi va m a s ’uliyat hissi, zam o n a v iy
fan taraqqiyoti darajasida h a y o t kechirishga, o ‘ylashga va ish yuritishga 
intilish xatti-harakatlari u la r u c h u n begonadir.
F a n insoniyatning h a y o tin i va a lo h id a olingan o d a m n i n g hayotini tu b - 
d a n o ‘zgartirdi, in son u c h u n o ‘z hayotini yaxshilash yoki uni y o ‘qotish 
u c h u n z a r u r b o ‘lgan q u ro l berdi. F a n n in g yangidan -yangi m ahsulotlari va 
texnologiyalarini o 'z la sh tirish to b o ra k u c h a y m o q d a , h a r b ir s h a x s o ‘zining 
va bir-ikki avlodning u m ri davrida qiyosiy ta rz d a o ‘zgarishlarni his qilish 
im k o n iy a tig a ega. M a s h h u r filo so f K. P o p ler ( L o n d o n iqtisod maktabi): 
“ H a m m a n a z a riy a la r v a q t i n c h a k u c h g a ega, u la r n in g t o ‘g ‘riligi h e c h
q a c h o n isbotlanm aydi, faqat ularn in g n o t o ‘g ‘riligini isbotlash m u m k i n ” ,
— d e g a n edi. S h u n in g u c h u n k o ‘p o lim lar o ‘z ham kasblarini u m u m iy
q o n u n i y a t d a n m u s ta s n o ayrim larini h aqiqatga yaqinlashishi m um kinligini 
t a n oladilar. M assachuset te x n o lo g ik institutining professori T .K u n “ Ilmiy 
in q ilo b tu z ilm a s i” k ito b in in g muallifi: « F an subyektiv narsa, u haqiqatni 
izlash em a s, balki siyosiy j a r a y o n d a n iboratdir»,- d e b t a ’lim beradi.
Bu narsa ta d q iq o tla r n i rivojlantirishda k o ‘p qiyinchiliklarni keltirib 
c h iq a ra d i, chu n k i bu j a r a y o n j a m iy a tn in g saxiyligiga bogMiq, u yildan 
yilga q im m a tla sh ib b o r m o q d a . S h u n d a y tu s h u n c h a la r p a y d o boMmoqdaki, 
ja m iy a tg a n im a m u h i m : “ yangi tezlatu v c h ila r (uskoritel) va fizikadan 
k ito b la r c h o p e tish m i yoki k o ‘p ro q m ahsulot ishlab chiqarib tu rm u s h n i 
y ax sh ila sh m i? ”
Filosoflar fan d a h a m m a n arsan in g haqiqat boMishi h a q iq a td a n a n c h a
u z o q , s h u n i n g u c h u n u n g a n i s b a t a n s k e p t i t s i z m ( i s h o n c h s i z l i k )
k u c h a y m o q d a , qariyb u n in g tab iatn i o ‘rganishga x izm at qilishiga sh u b h a
t u g ‘ilm o q d a . Kaliforniya universiteti biologi G . S t e n t o 'z in in g “ O ltin asr 
b o ‘sa g ‘asida: progressning oxiridagi m u lo h a z a la r” asarida: “ Fan va u ning 
q o ‘s h i m c h a m a h su lo ti te x n o lo g iy a progressini eksp o n en sial rivojlanish 
m a r o m i n i t a ’m in la sh darajasida yutuqlarga erishganligi u c h u n talofatga 
m a h k u m e t i l m o q d a ” , - d e b yozgan edi. O d a m n in g o 'z lashtirish qobiliyat- 
la rin in g chegaralanganligi va boyliklarning cheklanganligini hisobga olib 
keyingi kashfiyotlar u n c h a aham iy atli bo'lmasligi haqidagi xulosaga kela- 
di. B u n d a h u k u m a t n i n g tab ia tn i c h u q u rro q tu sh u n ish va uni boshqarish 
(olijanob musiqa yozish va chiroyli rasm lar chizish)ga qiziqishi susaya boradi. 
O d a m d a zavqlanish va ’’real d u n y o d a n qochish “ hissiyotlari kuchaya b o r a ­
di, u vertual reallikka (b o rliq q a ) q a ra b intiladi-yu, garvardlik biologiya
34

---

professori o 'z in in g “ Sotsiobiologiya” asarida (1975) o 'z in i- o ‘zi bilib oli- 
shi kam yupatadi va kitobini fransuz ekzestintsialisti Albert K a m y u iborasi 
bilan tugatadi: “ ...koinotda o d a m xomxayol va yorug'likdan m a h r u m b o ‘lsa, 
o ‘zini begona, yot mavjudotday his qiladi. U n in g begonalashishining chorasi 
y o ‘q, chunki u y o ‘qotilgan uy yoki yangi tu ra ijo y t o ‘g ‘risidagi x o tira d a n
m a h ru m b o ‘lad i” . Boshqa to m o n d a n b a ’zi olim lar, m asalan , X o k in g — 
fizikaning yag o n a nazariyasi g'ayritabiiy haqiqat sifatida n a m o y o n b o ‘lib, 
“ ilohiy niyat” ni tu s h u n ib yetishga y o rd a m beradi. K o 'p o lim la r x uddi shu 
xildagi nazariyalar ustida ish olib b o ris h m o q d a , S u p e rto r (s u p e rs tru n a ) 
nazariyasining mutaxassisi pristonlik D. G ro s s p a y d o b o 'lg a n b a rc h a savol- 
larga nazariya ja v o b berishga qodir, d e b hisoblaydi. N o b el m u k o fo ti lau re- 
ati S.Vaynberg a n c h a vazm in pozitsiyani egallab, h ar q a n d a y shakl j i ­
hatidan “so'n ggi nazariya" eng oxirgi bilim ga olib kelm aydi, d e b uqtiradi. 
F a n to m o n i d a n k o ‘p o ‘rganish u c h u n e rish ib b o 'lm a y d ig a n h o d is a la r
o'rganiladigan b o 'lib keladi, yangi q o n u n l a r u m u m i y ta m o y illa rd a n nafis 
holda ajralib qolm aydi. K o in o tn in g kengayishini isbotlagan m ik ro to 'lq in li 
nurlanishning k a s h f qilinishi, borliqning b irinchi m ik ro s e k u n d id a u n in g
eksponensial shishishi inflyatsion m o d e lin in g ta k lif qilinishi k o in o tn in g
zam onaviy tu zilm asini va istiqbolini tu s h u n tirib beradi. Bu h o d isa XX asr- 
ning so'nggi c h o ra g id a ajablantiradigan h o d isa hisoblanadi. Lekin n a z a - 
riyada "yashirin m a s s a “ yoki “ m a v h u m " m o d d a m u a m m o s i p a y d o b o 'ld i, 
u koinotda d o m i n a n t a bo'lib qoldi. Biologiyada D N K g a asoslanib D a rv in - 
ning evolyutsiya g'oyasini irsiy konsepsiyaga bog'lovchi nazariya m a y d o n g a
keldi, u evolyutsion biologiya m u am m o sin i tushuntirib berdi. Hozirgi ku n d a 
fanda ehtim ol en g asosiy m u a m m o l a r d a n biri m iy an in g funksiyasi bilan 
bog'liq, uning idrok qilish, xotira, hissiyot va o n g n in g o 'zi kabi m u a m -
molardir. D N К tuzilmasini birinchi ochganlardan biri F. Krik tutqich b erm as 
nerv fe n o m en larin in g fizik m exanizm lari bir k u n b o 'lm a s a bir k u n a lb a t- 
ta aniqlanadi, deb hisoblaydi.
Estetik tu y g 'u tadq iq o tlarid a o 't a m u h im d alillar olindi. G o 'z a llik n i his 
qilish t a s a w u r d a o 'r ta m iy o n a etalonli fikrlarning p a y d o bo 'lish i tufayli 
e m a s , balki b u e t a l o n d a n c h e t l a n u v c h i h is s iy o tla r evaziga s y u r p r iz , 
quvonchli ta s o d if tufayli yuzaga keladi.
Magnit rezonansi uslubi y o rd am id a aniqlanganki, 7 yoshdan sh u g 'u llan a
boshlagan professional m u siq a sh u n o sla rn in g 3 n afarida miya q ad o q li qis- 
mini oldi 30 n a fa r m usiqa bilan s h u g 'u llan m a y d ig a n la rn ik ig a nisb atan
an c h a yiriklashgan, chunki bu narsa y arim sharlar va asim m etrik s e n s o m o to r
qism nervlarining m iqdorini oshishi evaziga b o 'lib o 'ta d i. F a n d a g o 'z a llik
u c h ta holatning yig'ilishi sharoitida yuz beradi: m a ’lu m b i r t o ' g ' r i q a ro rg a
kelinganda, bu sifatning estetik boylikka aloqasi y o 'q u ning tasodiflyligida
35

---

va u m u m iy tamoyil b o 'y ic h a unin g tejamliligida, bu n a r s a l a r o ‘rganiladigan 
h o d is a n in g m urakkabligini yengib o ‘tish im k o n in i beradi. G e v z e n b e rg
fikricha. aniq tabiatshunoslikdagi g o ‘zallik s h u ’lalari o ‘zaro aloqalarning 
m u k a m m a l tu s h u n ib yetilgunigacha bilib olish im k o n in i yaratadi, d e m a k
u sam arali ta rz d a t o ‘liq isbotlanganicha bu ja ra y o n b o i i b o ‘tadi.
B o sh q ach a qilib ay tg a n d a , m an tiq iy m asalalarning yechim ini to p ish d a 
m an tiq siz k o m p o n e n t — g o 'z a llik kreteriysi m u h im rol o ‘ynaydi. O d a td a
bu sezgi obrazli bosqichni b osh m iya yarim sharlarining o ‘ng t o m o n i bilan 
b o g ‘laydilar. P o zitro n -elek tro n tomografiya m a ’lumotlari o ‘ng p esh o n a qis- 
m i n i n g m a k s im a l faolligi s h a x m a t m a s a la la rin i y e c h i s h d a n a m o y o n
b o 'lis h in i k o ‘rsatadi. Rossiya F a n la r A kadem iyasining oliy nerv faoliyati 
va neyrofiziologiya institu tin in g direktori Pavel S im o n o v ogohlantiradiki, 
b u ishlar fanlararo b o g 'la n is h la r asosida o ‘tkazilgan tad q iq o tla r natija- 
sidir, d e m a k uni d elitantlik ru h id a qilingan ish deb talqin qilish o ‘rinsizdir. 
G e o lo g ik tarix o'r g atad ik i, «ongli hayot uzoq m u d d atli tu n d a yorug'likning 
s h u ’lasi, xolos. Lekin bu s h u ’la h a m m a narsadin> (A .P u an k are). G eo lo g ik
j a r a y o n l a r o d a m z o d p a y d o b o ‘lgunga q a d a r h a m b o ‘lib o ‘tg a n , u la r
o d a m z o d b o 'lm a y q olganda h a m davom etaveradi. G eologik masshtab n uq- 
tayi nazaridan hayot faqat bir lahza, xolos. Lekin o d am n in g nuqtayi nazarida 
o n g n in g rivojlanishi, biologik boshlanishidan o n g n in g ulug‘lanishi — bu 
d a rh a q iq a t, h a m m a narsadir... ( R F A Y er fizikasi institutining direktori, 
a k a d e m ik V.Straxov.)
Bizning asrim izda fan va texn ik an in g gurkirab rivojlanishiga q a ra m a y , 
s h u n d a y tu s h u n c h a p a y d o b o ‘lm o q d a k i, k o in o t cheksiz sirli va cheksiz 
o ‘rganishni talab qiladi, c h u n k i h a r q a n d a y m asalan in g yechim ini topish 
yangi m asalalarni p a y d o qiladi. D j . U i l e r t a ’biriga k o ‘ra, biz bilimlar orolida 
y a s h a m o q d a m iz , u n in g atrofini sirli-asrorli dengiz o ‘rab olgan. Bizning 
orolim iz o ‘z chegarasini kengaytirgan sari uni o ‘rab turgan sir-asrorli chegara 
h a m kengayib b o rm o q d a .
Iqtisodiyotda m a t e m a t i k m o d e lg a qiziqish Ikkinchi ja h o n uru sh id an
keyin kuchayadi. M a te m a tik a faqat nazariyani b a y o n qilish u c h u n xizm at 
q ilm a y , balki u orqali tegishli inform atsiyani “ kovlab topib o lish ” h a m
m u m k i n b o ‘ladi. K e n n e t Dj. E rrou 1972-yil iqtisodiy m u v o z a n a tn in g
m a t e m a t i k bay o n in i u z o h la b bergani u c h u n N o b el m ukofotini oldi. U o ‘z 
ta d q iq o tla rin i t o v u s h d a n te z u chadigan aviatsiya loyihasining “ c h iq im - k i-
r i m ” tahlilini o d d iylashtirishdan boshlagan edi. “ Sovuq u ru sh ” tu g ag an d an
keyin fiziklarning b a n k va b ro k e r kom paniyalariga o m m a v iy migratsiyasi 
q a y d qilindi. Bu yerd a u la r fiziklarga xos h a q iq atg ach a kovlab berishnigina 
a m a lg a o s h irm a s d a n , balki real d u n y o n in g m u a m m o la rin i aniq t a ’riflash, 
m iq d o riy nisbatlar va te n g la m a la r vositasida ifodalashda m u h im xizm atlam i
36

---

am alga oshirdilar. B unda ular m a te m a tik la rd a n farqli o 'l a r o q , real d u n y o
modellaridagi mutanosiblikni aniqlashga h a m intildilar. 1997-yil “ Fiziks 
to d e y ” ju rn a lid a e ’lon qilingan “ F iziklar biijada yengib c h i q m o q d a l a r ” 
deb n o m la n g a n m aq o lad a ular fiziklarning bozordagi vaziyatni an iq va 
tez baholash, m u a m m o la rin i aniqlash va xavf- xatar b o 'y ic h a boshqarish 
yoMlarini qidirib topishni uddalashlariga o id asosli statistik m a ’lu m o tla r
keltirilgan. Bu y o ‘nalishdagi ishlar fiziklarning b o sh q a m utaxassislardan 
bu s o h ad a ilgarilab ketganliklarini k o ‘rsatdi. Bu narsa u n iv ersitetlard a 
o'tkazilgan tajribalarda ham isbotlangan b o ‘lib, fiziklar tay y o rlash d a o rt- 
tirilgan tajribalarni h a m ideologiyani va uslublarni, m o liy a-iq tiso d iy soha 
fanlarini o ‘qitishga h a m q o ‘llash y o ‘llari qidirilm oqda.
Yaqin vaqtlarda olib borilgan xaotik va m u rak k ab h o d isalar b o ‘yicha 
tadqiqotlar fontan kabi oqib yotadigan vodoprovod kranlaridan to rtib q im - 
mat q o g ‘o z la r bozoridagi q aynagan ehtiroslargacha rejali red u k sio n iz m g a
qarshi portlashni yuzaga keltirdi. Bu narsa o ‘z navbatida ta ra q q iy o tn in g
m u k am m alash u v in i bashorat qilishning asosini tashkil qiladi. M urakkablik 
markazining bioximigi Santa fe S .K a u f m a n aytganidek, K varkdan to rtib
o d a m ja m iy atig ach a — m urakkab ja ra y o n la rn i o ‘rgana b o rish d a b u t u n n i n g
qismini xossasiga qarab bashorat qilib b o 'lm a y d ig a n xossalar a n iq la n ib
qoladi. Bu xil ta d q iq o tla r “d u n y o o b yektlarining o ‘z aro t a ’sirlanishiga te- 
gishli obyekt va q o n u n larg a boMuvchi oxirgi yilning o ‘zi y o ‘q ” ligini is- 
botlaydi.
Buyuk fizik F .D a y so n n in g qayd qilishicha, 30-yillardayoq m a te m a tik
K.Gedel: “ M a te m a tik a o ‘rtaga tash lag an h a m m a m asalalarga, k o 'p d a n -
k o ‘p so ‘nggi aksiom alarga ham jav o b bera olmasligini e 't i r o f e tg a n e d i ” 
deb yozadi. S h u n in g uch u n ta b iatd a b iro r narsa o ‘zining kulm inatsiyasiga 
erishadi deb e ’t i r o f etish nodonlikdir. M u m k in , tabiat q o n u n la r in in g oxiri 
bordir, lekin b u n d a fanning chegarasi b o ‘lmaydi. Vilchek o ‘z in in g h a m -
kasbi shaxmat taxtasida bizni piyoda yurishim izning qayd qilinganini aytib, 
u masala o 'y in q o n u n la rin i p a y q a m o q lik n in g lozim ligida d e b hisoblaydi. 
U n d a biz piy o d alard an o ‘yinchilarga aylanishim iz va bu ja r a y o n b o sh - 
lanib ketdi: gen muhandisligi, s u n ’iy intellekt tizim i va b o s h q a tex n o lo g ik
jarayonlar o ‘yinchiga aylanishimiz y o ‘lidagi dastlabki q adam larim izdir. Agar 
sh axm at aslida o ‘y in n in g cheksiz variantlariga ega b o ‘lsa, tabiat q o n u n la r i 
h am xuddi shun d ay d ir. Shuning u c h u n fan m angudir.
37

---