Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

x = x - x 2-s 
d a
s = 1 /4
boMganda, ovlash m e ’yori optim al hisob- 
lanadi, lekin yuzaga kelgan rejim barqarorligining izdan chiqishiga olib 
keladi. Bu narsa o ‘z n av b atid a kichik tasodifiy te b ra n is h la r tufayli falokat- 
ga keng yo'l ochishi m u m k in . T englam aga rejadagi q a t ’iylik o 'm ig a mavjud 
boylikka proporsional kattalik (populyatsiya, hosil) ni kiritsak, u n d a te s k a ri 
b o g 'la n is h la r tenglam asini: 
x = x —x 2-kx 
ni hosil qilam iz, bu yerda 
k = l / 2
ga te n g bo'ladi.
B u n d a y tanlov asosida ish yuritganda k o 'p yillik o 'r ta c h a ov qilish 
darajasi 
k x = l / 4
tarzida shakllanadi. Bu m aksim al rejaning bajarilishini 
ta 'm in lo v c h i ov qilish chegarasi hisoblanadi. Lekin ilgarigi variantdagidan 
farqli tizim o ' z - o ' z i d a n y o 'q o lib ketm aydi va barqarorligini y o 'q o tm a y d i 
u nga teskari b o g 'lan ish n i kiritish uni barqarorlashtiradi, koeffitsientni qis- 
m a n o'zgartirish ishlab chiqarishga biroz t a ’sir etad i, lekin talofatga olib 
k elm ay d i, bu vaziyatning axloqiy jihati aniq, m a z k u r q a ro r qabul qiluv- 
chi shaxs o 'z qarorlari oqibatiga bog'lanib qoladi. Eng m u h im ijtimoiy 
vazifa teskari b o g 'lan ish larn i sam arali ravishda qidirish va uni shakllanti- 
rish h a m d a birinchi galda bu ishni siyosatda a m alg a oshirishdir.
M a s h h u r akadem ik, m a te m a tik V .I.A rnoldning fikriga b inoan, talofatlar 
n a z a r iy a s in in g m u ta x a s s is la ri XX a s m i n g 6 0 - v illa r id a y o q a jralad ig an
boyegolovkaga ega b o 'lis h strategik m u v o z a n a tn i izdan chiqaradi, deb 
bash o rat qilgan edi. U l a r bu xavfli davr d i p l o m a t i k y o 'l bilan hal qilinsa 
keyingi quro llan ish n i to 'x ta tib turish yana tiklanadi, d e b ham bashorat 
qilishgan edilar. Hozirgi qayta qurish k o 'p jihatdan teskari to m o n g a qaragan 
aloqalarni biroz b o ‘lsa-da t a ’sir eta boshlaganligi bilan tushuntirish mum kin. 
Z a m o n a v iy bashorat qilishlam ing ko'pi teskari to m o n g a y o ’nalgan aloqalar- 
ni h i s o b g a o lg a n h o l d a g i m o d e l l a r g a a s o s la n a d i. C h i z i q s i z " Q a v t a
q u r i s h ” nin g m a te m a tik m od ellari b o 'y ich a ta d q iq o tla r sovet jam iy atid a 
bu j a r a y o n bo sh lan g an g a q a d a r, y a ’ni 1985-yilgacha boshlangan edi. Qayta 
q u ris h n in g q o n u n iy a tla rig a oid nazariya V .I.A rnold ishlarida keltirilgan.
T iz im n in g yaxshi t o m o n g a qarab asta-sekinlik bilan harakati ahvolning 
y o m o n la sh u v ig a olib keladi, b in o b arin , bir tekis h a ra k atlan ish d a y o m o n -
lashuv tezligi va tizim o'zgarishlariga qarshilik ko'rsatish sur'ati oshadi. 
Q arshilik k o 'rsa tish n in g e n g kuch ay g an davrini bosib o 'tis h i lozim b o 'lg an
en g y o m o n a hvoldan o ld in ro q yuz beradi. Keyin qarshilik ko'rsatish kam a- 
yadi va sifatiy m in im u m o 't g a n d a n so'n g esa qarshilik ko'rsatish yo'qolibgina
22

---

q o lm a s d a n , balki yaxshi to m o n g a b o 'lad ig an harakatni tezlashtiradi. K am
taraqqiy etgan tizim da ahvolning yomonlashuvi k a m -k a m seziladigan tarzda 
o 'ta d i (uning barqarorligi sustligi u c h u n ) , rivojlangan t iz im d a (lining b ar- 
qarorligi u c h u n ) old in d an y o m o n la sh u v yuz b e rm a s d a n o 'tm a y d i. Agar 
tizim ni y o m o n b a rq a ro r h o la td a n yaxshi holatga vaqin b o 'lg a n holatga 
sakrash yo'li bilan o ‘tkazish im koniyatini topish m u m k in b o 'ls a , u n d a bu 
tizim yaxshi to m o n g a qarab harakatni o ‘zi dav o m ettirib ketadi.
Biologiya, kim yo, lingvistika, iqtisodiyot, fizika fanlari tizim larin in g
o'xshashligi o ld in d a n m a ’lum. Bugungi ku n d a ularni yag o n a tabiiy-ilm iy 
til, m a te m a tik a tili bilan izohlashga talab paydo bo 'lad i. F a n notirik va 
tirik tabiat obyektlaridagi o'xshashlikni, shuningdek, ijtimoiy hodisalardagi 
o ‘xshashlikni aniqlashni davom ettirib ilgarilab b o rm o q d a .
Fizika, m a te m a tik a fanlari doktori B.A.Trubnikov (Rossiya ilmiy m arka- 
zi “ K u rc h a to v in s titu ti“ p lazm a nazariyasi b o 'y ic h a m utaxassis) h a r xil 
tabiatga ega b o 'lg a n 20 ga yaqin bir xil tipli o byektlarni ajratdi. U lar 
mayda va yirik tuzilm alardan tashkil topgan bo'lib, yiriklari “ erkin raqobat" 
jarayonida m ay d alarin in g birikishidan hosil bo 'lad i. Bu hosil b o 'lis h j a r a -
yoni ularning “ m a ssa “ lari taq sim lan ish in in g darajali q o n u n g a m o s e k an li- 
gi bilan tavsiflanadi. M asalan, A Q S H firmalari soni N va x iz m a tk o rla m in g
m iqdoriy k o'rsatkichi (M ) bir-biri bilan teskari pro p o rsio n al nisbatga ega: