Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Suv resurslari va dunyo okeanlarining ifloslanishi va ularning salbiy
oqibatlari. 
Suv h avzalarining an tro p o g e n ifloslanishi h ar xil b o 'lib , 
ularning eng m uhimlari quyidagilardir:
a) sanoat va m aishiv-kom m unal xo'jalik korxonalaridan hamda davolash 
sog'lom lashtirish va boshqa tashkilotlardan chiqadigan iflos oqava suvlar;
b) rudali va rudasiz qazilm a boyliklarini qazib olishdagi chiqindilar;
d) shaxtalarda, konlarda, neft korxonalarida ishlatilgan va ulardan 
chiqqan iflos suvlar;
e) avtomobil va tem ir yo'l transportidan chiqq an iflos suvlar;
f) yog'och tayyorlash, uni qayta ishlash va suvda oqizishda, tashishda 
hosil bo'ladigan chiqindilar;
g) chorvachilik ferm alari va kom plekslaridan oqib chiqadigan iflos 
suvlar;
h) zig'ir va boshqa texnik ekinlarning birlam chi ishlov berilishidan 
chiqqan chiqindilar;
i) qishloq xo'jalik ekinlarini sug'orish natijasida vujudga kelgan oqava, 
tashlandiq va zovur suvlari;
j) har xil mineral va organik o 'g 'itla r ham da zararkunandalarga qarshi 
sepilgan zaharli xim ikatlar ishlatilgan dalalardan oqib chiqadigan suvlar;
k) elektr stansiyalaridan chiqqan issiq suvlar;
1) radioaktiv ifloslanish va boshqalar.
Okean suvlarini esa neft va kim yo sanoati chiqindilari, ayniqsa, ko'p 
ifloslantiradi, neft tashiydigan va u bilan bog'liq bo 'lg an kem alar yiliga 
dunyo okeaniga 10 mln. to n n ad an ortiq neft va neft m ahsulotlarini tash- 
lam oqda.
Okean suviga sutkasiga 6800 m kub zaharli xim ikatlar oqizilm oqda. 
Shuningdek, dunyo okeaniga atm osferadan 9 m ln. to n n a yoqilg'i, neft va 
neft m ahsulotlari chiqindilari tushm oqda. O kean suvining atom ishlab 
chiqarish chiqindilari va term oyadro bom balarini sinash vaqtida hosil 
bo'ladigan radioaktiv m oddalar bilan zaharlanishi, ayniqsa, xavfli. Ba’zi 
m a ’lum otlarga ko'ra, yiliga 1000 to n n a atom chiqindilari suvga tash lan - 
m oqda, shuningdek, atom reaktorlari bilan ishlaydigan kem alar ham suvni 
ifloslantinnoqda.
Okean va dengizlar, ayniqsa, qishloq xo'jaligida ishlatiladigan pesti- 
tsidlar bilan ifloslanib, suvdagi tirik organizm larga salbiy t a ’sir etm oqda.
D engiz va okean hayvonlari organizm da zaharli m oddalar to 'p lan ib , 
ularga zarar keltirm oqda.
61

---

Suvlarning zararli m oddalar va zaharli xim ikatlar bilan ifloslanishi, 
suvdagi organik hayotga t a ’sir etib, baliqlar va suv o ‘tlarini zaharlaydi, 
qishloq xo'jalik ekinlarining norm al o ‘sishiga va hosilining sifatiga ham
salbiy ta ’sir etadi. Bu xim ikatlar ichida D D T , geksoxloran b o 'lib , ular 
uzoq vaqt o ‘z xususiyatini yo‘qotm aydi.
Rivojlangan kapitalistik m am lakatlarda esa, daryolar simob, q o ‘rg‘oshin, 
ftor, m ish’yak (m argim ush), kadm iy kabi zaharli m oddalar bilan iflos- 
langan.
M arkaziy O siyoda, shu ju m la d an , 0 ‘zbekistonda zovur, san o at va 
maishiy- kom m unal iflos chiqindi suvlarining daryolarga q o ‘shilishi tufayli 
A m udaryo, S irdaryo va Z arafshon daryolari suvlari zararli m o d dalar, 
ay n iq sa , ek in d a la la rid a n c h iq q a n z a h a rli x im ik a tla rn in g m iq d o ri 
norm adagidan 1,8—3,0 m arta oshib ketm oqda. Bu esa organik hayotga sal­
biy ta ’sir etib, baliqlar m iqdorini kam aytirib yuborm oqda. Lekin keyingi 
yillarda ko‘rilgan choralar natijasida daryolam ing ifloslanishi ancha kamaydi. 
Ichki suv havzalarining ifloslanishi kishilar salom atligiga salbiy t a ’sir eti- 
shi turgan gap.
C hunki k om m unal-m aishiy korxonalaridan, kasalxonalardan, h am - 
m om lardan, xususiy uylardan va sanoat korxonalaridan chiqqan iflos suvlar 
tarkibida m e ’d a-ic h ak kasalliklari, vabo, tif, ichburug1, sil, stolbnyak, 
kuydirgi, poliom elit, gepatit va boshqa kasalliklar tarqatuvchi bakteriya- 
lar saqlanib qoladi ham da suv orqali kishilar organizm iga o ‘tadi.
Dunyodagi suvlarning ifloslanishi natijasida yiliga 50t> m ln. dan ortiq 
kishi har xil kasalliklarga duchor b o'lm oqda. Suvning ifloslanishidan 1954- 
yilda Londonda vabo epidemiyasi tarqalgan, 1965-yili AQShning Kalifomiya 
shtatidagi Riversayd shahridagi 130000 kishidan 18000 tasi ifloslangan 
suvni ichishi tufayli tif bilan kasallangan. H indistonda 1940—1950-yillar 
ichida suv havzalarining ifloslanishidan 27400 m ing kishi osh qozon-ichak
kasaliga d u ch o r b o ‘lib o ‘lgan va hokazo.
Yaponiyaning Kyuso orolidagi M inom ata q o ‘ltig‘iga o ‘sha yerdagi kimyo 
korxonasidan ch iq qan, tarkibida sim ob k o ‘p b o ‘lgan oqava iflos suvning 
oqizilishi natijasida baliqlar kasallanib, undan aholisi 50 m ingdan ortiq 
b o ig a n M inom ata shahriga o'tgan. O qibatda, shahar aholisi ichida dudu- 
qlar, ko‘zi zaiflar, o yoq-qo'li shol b o ‘lganlar, asab kasallari k o ‘payib ket- 
gan. Bu kasallik Y aponiyadagi yangi kasallik b o ‘lib, “ M inom ata kasalligi“ 
nom ini olgan va aholi orasida keng tarqalib nasldan-naslga o ‘tib borm oqda.
A .R a h m atu lla ev va R .I.M am ajo n o v larn in g (1998) m a ’lu m o tlarig a 
qaraganda, Z arafshon daryosi ogir m etallar bilan ifloslangan. B ulardan, 
ayniqsa, mis, rux, olti valentli xrom , m ish'yak ko‘proq uchraydi. S am ar­
qand, Navoiy shaharlari yaqinida mis va rux m e’yoridan 1,5—2,0 m arta,
62

---

eng ko‘p m iqdorda 7—8 m arta ortiq. O lti valentli xrom ning o ‘rtacha eng 
k o ‘p m iqdori N avoiy shahri y aq in id a 4 b aro b ar o rtiq lig i, en g k o ‘p 
m iqdorda 17,4 m arta ko‘pligi aniqlangan.
A D A B I Y O T L A R :