Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Insoniyatning olamdagi o ‘rni. 
In so n va tabiat birligi h a m d a koevolyut- 
siya to'g'risidagi tu s h u n c h a la r Rossiyada X IX asrda p a y d o b o 'la d i va rus 
kosm izm i no m i bilan yuritila boshladi. Rus kosm izm i yangi axloq g'oyalari 
va in so n n in g uni o 'r a b turgan tabiat va o la m g a nisbatan a lo h id a m a s ’uliyat 
hissining m anbayi sifatidagi falsafiy qarashlar I.V.Kireevskiy, N .F .F e d o r o v , 
F . M . D o s t o e v s k i y , L . N . T o l s t o y , I . M . S e c h e n o v , D . I . M e n d e l e e v ,
K .E .Siolkovskiy, V .I.V ernadskiylar t o m o n i d a n asos s o lin g a n q a ra s h la r 
edi. Bugungi k u n d a ko sm izm tabiiy-ilm iy shaklga kirib b o r m o q d a .
I.S.Shklovskiy ehtimoliy hisob-kitoblarni yerdan o'z ga sivilizatsiyalaming 
mavjudligi m u a m m o s i u c h u n qo'llad i. Y erd an o 'z g a sivilizatsiyalam ing 
G alaktikadagi m iq d o ri (N ) ni D reik fo rm ulasi asosida b a h o la d i. Agar p — 
galaktikadagi b a rc h a yulduzlarning u m u m iy soni b o 'ls a , T — g alak tik an - 
ing yoshi, 
t 
— texnologik e ralarning o 'r t a c h a davomiyligi, 
R 
— 1,2,3,4 - 
y u ld u zd a p la n e ta la r tizimi borligi e h tim o li, ulardan birida esa h ay o tn in g , 
o n g n i n g m a v ju d b o 'l i s h i , m a ’lu m t e x n o l o g i k riv o jla n is h d a r a ja s ig a
erishilganligi, b u n d a N = p . P - P - P - P (t / T) bo'ladi.
25

---

Bu form ulada m a ’lu m so n la r faqat p = 2 10" va T = 1 5 109 yil hisoblan- 
di. Boshqa k o 'rs a tk ic h la r b o ‘yicha xilma-xil ta x m in la r va farazlar keltiril- 
di. P la n e ta d a h av o tn in g , ayniqsa, o n g n in g mavjud bo'lishi ta b ia ts h u n o s ­
likning fu n d a m e n ta l m u a m m o la r i bilan bog'liq b o ‘lib, o ‘zining yechi- 
m idan a n c h a yiroqdadir. Hozirgi fanning rivojlanish darajasi o ddiy gazlar 
aralashm asidan o rg an ik m o d d a la rn i olishga m uyassar b o 'lg an b o ‘lsa-da, 
translyatsiya ja ra y o n in i am a lg a o shira olish darajasigacha yetib b o rm a g a n . 
G e n e t i k k o d n in g p a y d o b o ‘Iishi va evolyutsiyasini to 'l i q tu s h u n t i r i b
beradigan y akuniy nazariya y o ‘q. P la n e ta m iz d a o n g n in g p a y d o bo'lishi 
m e x an izm in i tu sh u n tirish o ld id a fan ojizlik qiladi, lekin Y erda ongli hayot 
mavjud va b o s h q a d u n y o la r bilan kontakt o 'rn a tish u c h u n yetarli b o 'lg an
texnologiyalarga ega. Bu dalillarni qiyoslash k o 'p o lim larni a n tr o p o ts e n -
trik tam o y iln i t a n olishga, K o in o t biz uni qan d ay k o 'rsa k , sh u n d a y holda 
mavjud b o 'la d i, c h u n k i bizni o 'z im iz m avjudm iz, d eg an fikrni ilgari su- 
rishga u n d a y d i, fizika va falsafa nuqtayi nazaridan Yerdagi h av o tn in g noy- 
obligi in k o r etiladi. J o r d a n o B ru n o n in g hayotning k o 'p shaklliligi h a q id a ­
gi haqiqati qarshiliksiz kutib olinadi.
A n tro p o ts e n trik tam oyil G . M .I d l i s to m o n id a n birinchi b o 'lib rasmiy 
(1958) e ’lon qilingan b o 'lib , dun y o v iy k o n stan talar bilan bo g 'liq (e-elek- 
tro n zaryadi, N — P lank doim iysi, s-y o ru g ‘lik tezligi, G —N y u to n n in g
tortilish q o n u n i doimiysi, m r —p r o to n massalari. e 2 / n , s va G . m r 2/ N . S
k a tta lik la r n i faq at b itta c h e g a r a d a o 'z g a r tir is h m u m k i n e k a n , u n d a
m u rak k ab tizim lar, j u m l a d a n , tirik tizim lar h a m mavjud b o 'la olar ekan 
(I.D .N o v e ik o v , A .G .P o ln a r e v , l.L .R o z e n ta l).
Bu ta m o y iln in g natijalari q a n d a y ekan? B irinchidan, m u ra k k a b b a r­
q aror yerdan o 'z g a tu zilm alarning (shu bilan birga hayotning h a m ) mavjud- 
ligi, zam o n a v iy fizika fan in in g yutuqlariga muvofiq ishonchlilik darajasiga 
bog'liqdir. Bu q o n u n l a m i n g o la m d a g i jarayonlarni tu s h u n ish g a qo'llash 
imkoniyatlari hali to'liq isbotlangan emas. Ikkinchidan, faqat uglevodorodli 
hayot t a s a w u r qilinadi: suv universal erituvchi, uglerod b a rc h a biologik 
b irik m alar u c h u n m arkaziy a to m . Bu tu s h u n c h a la r suv-uglerodli shovi- 
nizm deyiladi. Lekin Yerdagi h a y o tn i noyob hodisa deb q a t ’iy tasdiqlash 
h a m u n c h a o 'rin li em a s, y a ’ni Y e rd a n o 'zg a joydagi h ay o tn i h a m ug­
levodorodli d e b aytish o 'rin li e m a s , chunki m asalan, krem niyli bo'lishi 
m u m k i n e m a s m i k a n ? Y u l d u z l a r d a hayot m a v ju d b o 'l i s h e h t i m o l i n i
b a h o la sh n i quyidagi fikrlarga m uvofiq amalga oshirish m u m k in . Maksi- 
m u m kattalikni q u y o sh d ay y u ld u z la r tip i (sariq mittilar) m iq d o rid a n kelib 
chiqib b itta d a n hayot m avjud b o 'lg a n planeta b o r deyilsa, u larn in g galak­
tikadagi o 'r n ig a asosan fikr yuritish m u m k in bo'ladi. Bizning g alaktikam iz 
koinotdagi b o sh q a gallaktikalar kabi spiralsimon tuzilm aga ega va burchakli
26

---

tezlikda aylanadi, bu n d a harakat tezligi m arkazdan uzoqlashgan sari pasayib 
b oradi. G alaktikalarning spiral tarm oqlari zichlik to 'lq in lari bo'lganligi va 
u G alaktik disk b o ‘ylab tarqalishi sababli burchak tezligi doim iy b o ’ladi. Bu 
m a ’lum m asofada G a la k tik a n in g o 'zi yengil sinxronik ta rz d a h a ra k a tla - 
nishini ko'rsatadi. Bu qism k o rotatsion aylana n o m in i olgan. 1982-yilda 
sovet astronom i L .S .M aro ch n ik qayd qilganidek, bizning Quyosh tizim im iz 
G a la k tik a n in g aynan shu xildagi korotatsiya z o n a sid a jo ylashgan. U n in g
m uhim ligi nim ada?
Yulduzlarning hosil bo'lish sharoiti korotatsiya zonasida va u n d a n ch etd a 
h a r xil b o ’ladi. Y ulduzlar yulduzlararo g a z d a n hosil bo'ladi. U G a la k tik
disk bilan birgalikda aylanadi va spiralsim on “ y e n g “ga qo'yiladi. Spiral- 
sim o n ''y e n g " korotatsiya zo n a sid a n tashqari h a m m a joyda diskning tez- 
ligidan farqlanuvchi b u rch ak tezligiga ega b o ’ladi. S h u n in g u c h u n y u ld u z - 
lararo gaz spiral ''yeng'' gravitatsiyasida tezlashadi va G alaktik zarbli to 'lq in
hosil bo'ladi, bu n d a “yen g "n in g ichki tarafida yulduzlararo gazning kesilgan 
spiralsim on yo'lagi hosil b o 'la d i va shu jo y d a y u ld u z la r hosil bo'ladi.
Agar gaz ju d a kesilgan b o 'lsa , u n d a y u ld u zlarn in g hosil bo'lishi h a m
jadallashadi. Korotatsiya zonasida “yeng" y ulduzlararo gazlar bilan sinxron 
ravishda aylanadi, nisbiy harak at b u n d a b o 'lm a y d i va zarbali to 'lq in la r
ho sil b o 'l m a y d i . S h u n i n g u c h u n bu j o y d a y u l d u z n i n g “ t u g ' i l i s h i "
b o s h q a c h a ro q bo 'lib , unin g ''h a y o ti'' (y a ’ni hosil b o 'lg a n y u ld u z n in g ) 
stabil tarzd a o ’tadi. K orotatsiya z onasining eni (bizn in g Q u y o sh im iz h a m
shu yerda hayot kechiradi) 250 pk tartibida bo 'lib , shu kichkina h a lq a d a
hayot shakli h am (sivilizatsiya h a m ) Yerdagiga o 'x s h a s h bo 'lad i. Bizning 
Quyoshim iz Persey va Streletsning spiralsimon "y e n g “ lari orasida joylashgan 
va sekin-asta Persey ''v e n g “ i t o m o n h ara k a tla n ad i, shunga b in o a n tartib 
bilan “ y e n g “ lar orasidagi harakatlanish vaqti Q u y o sh tizim in in g m avjud 
bo'lish vaqtiga teng (7,8 10l) va 4,6 10l>) o 'z a r o m o s holdagi yillarni tashkil 
qiladi. G alak tik zarba t o 'lq in id a yulduzlar tu g 'ilish id a Q uyosh tip id ag i 
y u ld u zlar h a m yirikroq, o 't a yangi y an ad a katta y u ld u z la r h a m tug'ilishi 
m u m k in . S h u n d a y faraz mavjudki, ay n an o 't a yangi y u ld u z n in g portlashi 
Q u y o sh tizim ining tug'ilishiga tu rtki b o 'lg a n , Q u y o sh tiz im in in g " o h is ta
h a y o ti" esa u o 'z in in g tug'ilish joyini tark e tg a n d a n (strelets “ y e n g “ i) 
keyin b o sh la n g a n va spiral “ y e n g “ la rn in g z o n a sig a kirib ( k o ro ta ts iy a
zonasiga) qolgan. A ynan shu Q u y o sh tizim in in g bitta p lan etasid a hayot 
p a y d o b o 'lib te x n o g e n sivilizatsiya d a ra ja s ig a ch a yetib kelgan. Q a t o r
m ete o ritla rd a k s e n o n n in g X e —129 va m ag n iy n in g M g —26 iz o to p la rn in g
mavjudligi aniqlangan. Bu iz o to p la r um ri qayta y o d —1 p lu to n iy Pi—244 va 
aly u m in iy Al—27 larda hosil b o 'lg a n bo'lishi m u m k in . U m ri kalta iz o t o p ­
lar p r o to Quyoshli tu m a n n i n g b irlam ch i m o d d alari tarkibidagi m o d d a la r
27

---

(ulardan m e te o r itla r hosil b o 'lg a n ), e h tim o l, a n c h a yaqin jo y la sh g a n o 't a
yangi yuld u zn in g p o rtla s h id a n p a y d o b o 'lg a n va unin g ichidagi reaksiya- 
lar natijasida hosil b o 'lg a n d ir.
Shklovskiy m a ’lu m o tla rig a k o 'r a , spiral “ yeng" kirishda Q u y o s h d a eng 
yaqin o 't a yangi y u ld u z orasidagi m asofa ta x m in a n 10 pkni tashkil qiladi, 
b u n d a kosm ik n u rla rn in g ja d a llig i shu jo y d a 100 m artagacha oshadi. Y erda 
kosm ik n u rla rn in g foni 0,04 b e r (yil y a ’ni u 4 ber) yilga yetishi, Q u y o sh
tizim in in g o 't a yangi p o rtlash atrofidagi radio tu m a n lik k a o 'tis h i u c h u n
10000 yil atrofidagi vaqt talab qilinadi.
N .P .D u b in in n in g “ U m u m iy genetika" monografiyasidagi m a ’lum otlarga 
k o 'ra, o d a m n in g n u rla n ish orqali h a lo k b o 'lis h eh tim o li 1 berga te n g la s h - 
tirilganda 1,4 10“4ni tashkil qiladi. B u n d a rak tufayli halok bo'lishning yig'indi 
k o'rsatkichi ( l , 0 ) n i yashash u c h u n layoqatsiz tug'ilganlar hisobiga (0,4) 
t o 'g 'r i keladi. 10000-yilda (4 ber) yil b o 'lg a n d o z a d a h a r yili y er ah o lisi­
ning 0,056 % h a lo k bo'lishi kerak bo 'lad i. Bu o 'lim n i bosib k etad ig an
darajadagi o d a m la r n in g oshishi m u m k in m i? Aholi sonining oshishiga te- 
gishli m a ’lu m o tla r shuni ko'rsatadiki, h ar xil vaqtlarda u keng diapazondagi 
o'zg arish larg a d u c h kelgan. Y e rn in g aholisi bizning e r a m iz n in g b o sh - 
la nishidan XVI asrg ach a h a r t o 'r t yuz yilda ikki m a rta g a c h a o s h g a n , XX 
a s m in g b o sh larig ach a h a r yuz yilda, hozirgi pay td a esa h a r o 't t i z yilda 
(p opuliyatsiyaning yillik o'sishi 2,4 % atrofida) ikki m a r ta o s h m o q d a . 
D e m a k , sivilizatsiyaning ilk rivojlanish davrida o 't a yangi po rtlash g a ya- 
qinlik o d a m z o d u c h u n o 'l i m bilan b a ro b a r b o 'lg a n b o'lardi. Kelajak is- 
tiqbol to 'g 'r i s i d a fikr y u rita d ig a n b o 'lsa k , yerliklarning keyingi o ’sishi 
to 'x ta sa kerak, c h u n k i p la n e ta m iz 10 m lrd d an ziyod o d a m n i b o q a olm aydi. 
D rey k fo rm u la sid a n foydalanib, 250 radiusli korotatsiya zo n a sin i, y a ’ni 
Q u y o sh tip id a g i y u ld u z la rd a n 70 m ln. i jo ylashgan z o n a tahlil qilinsa, +
— Q u y o sh tizim ini mavjud b o 'lis h vaqti T - Q u y o s h n in g spiral “ y e n g ” lar 
o ralig 'id an o 'tis h vaqti (4 ,6 / 7 , 8) b o 'y ic h a hisob-kitob yuritilib ( h a m m a
e h tim o lla r o 'z a r o birga te n g d e b olinsa, u a n tro p o ts e n triz m ru h ig a teng 
bo'lib ) 40 m ln. q iy m a tg a te n g b o 'la d i. Bu raq am ju d a katta son h iso b la n a - 
di va b u n d a biz m aksim al r a q a m la r bilan ish k o 'rg a n im iz n i h a m qayd 
etishim iz joiz. H a y o t m avjud b o 'lg a n sayyoralar sonining e ng k a m miqdori 
bir b o 'lib biz k o in o td a y a g o n a m iz d e b tu shunish lozim b o 'la d i. K o ro ta t- 
sion z o n a n i G ala k tik a d a g i “ h a y o t yo'li “ yoki “ Hayot c h iz ig 'i” d e b n o m -
lanadi. B u n d a Strugatskiylarning “Y o 'l qirg'og'idagi bo g ' sayri — ikki si­
vilizatsiyaning tasodifiy u c h ra s h u v i” degan tushunchasi: Q u y o s h tizimi 
G a l a k t i k a n i n g e n g c h e k k a s i - ’’y o ' l n i n g c h e k k a s i ” d a j o y l a s h g a n l i g i
to'g 'risid ag i tu s h u n c h a s i tu s h u n a rli b o 'lib qoladi. 1997-yil Y u p ite rn in g
y o 'ld o s h la rid a n biri Y ev ro p a d e b n o m la n g a n id a n vulqoniy ja ra y o n la rn in g
28

---

mavjudligi aniqlandi. M ars sayyorasining yuzasiga yuborilgan r o b o t l a r
y o rd a m id a tatbiq qilish d a v o m e tm o q d a , b u ro b o tla r m a ’lum otlarni Y erga 
yuborib turibdi.
XX asming 60-yillarida Sprul