Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Evolyutsiya to ‘g ‘risida hozirgi zamon tushunchalari. 
Evolyutsiyani tas- 
diqlovchi omillar (paleontologik, taqqoslovchi, embriologik va biokimyoviy).
C h.D arvin va A .U olleslarning evolyutsion nazariyasi hozirgi zam on fan 
yutuqlari (genetika, p aleontologiya, m olekulyar biologiya, ekologiya, 
embriologiya) bilan boyitilgan va to'ldirilgan bo'lib, bu nazariya neodarvi- 
nizm deb ataladi. N eodarvinizm tabiiy tanlanish yo'li bilan (genetik sabab- 
larga ko'ra) organik evolyutsiya nazariyasidir.
Bu sohadagi C h.D arvinning asosiy xizmati evolyutsiyaning m exaniz- 
mini aniqlab berganligi edi. Unga ko'ra, tabiiy tanlanish aslida tashqi muhitga 
ko'proq moslashgan organizm larning saqlanib qolinishidir. D em ak, M en ­
179

---

del qonuniga ko ‘ra, organizm lam ing tashqi m uhitga moslashishi natijasida 
olgan belgilar m ustahkam lanib, ular kelgusi avlodga genlar orqali beriladi. 
Tabiiy tanlanish k o ‘p vaqtni o ‘z ichiga olish kerak degan tu sh u n ch alar 
mavjud.
Biroq Santa-B arbaris shahridagi Kaliforniya universiteti olimi D jon 
E ndler yuzdan ortiq kuzatishlari bo'yicha tabiiy tanlanish juda qisqa m u d - 
dat davrida ham kuzatilishi mum kin ekan. M asalan, shaxtalar atrofida 
o ‘suvchi b a’zi bir o ‘t - o ‘sim liklar tuproqdagi q o ‘rg‘oshinning yuqori ko n - 
sentratsiyasiga tolerantligi kuzatilgan (ya’ni shu m uhitda yashashga m oslashi­
shi) yoki insonlarda kelgusi avlodga beriladigan m a’lum bird orilarni qabul 
qilmaslik xususiyati ham aniqlangan.
Darvin aniqlagan Galapagos orollarida yashovchi vyuroklar evolyutsiyasi
1—5 mln. yillar davom etgan deb taxmin qilinadi. Evolyutsiyaga olib keluvchi 
tabiiy tanlanishdan tashqari yana boshqa xil om illar ham mavjud. Shulardan 
bittasi tasodifiy o ‘zgarishlardir. M a’lumki, o'zgaruvchanlik negizida gen va xro- 
mosom alar mutatsiyasi yotadi. Kichik populyatsiyalarda muhim o'rinni ana 
shu tasodiflar egallaydi. Bir-biri bilan chatishtirishdagi populyatsiyalar katta 
bo'lm asa, bir yoki bir necha avlod doirasida genlar chastotasi to ‘satdan 
o ‘zgarishi m um kin. Bunday o ‘zgarishlar genlar dreyfi deyiladi. Galapagos 
orollaridagi v’yuroklar qachonlardir kuchli shamollar natijasida Janubiy Ameri- 
kadan kelib shu yerda yashab qolganlar va ular shu verga moslashib yangi 
turlami hosil qilganlar. Yangi turlarning hosil bo'lishi esa evolyutsiyaga yaqqol 
misoldir. Chetverikov, Fisher, Xoldeyn va Raytlar XX asming 30-yillarida 
Ch.Darvinning evolyutsion nazariyasi asosida genetika yotadi yoki boshqacha 
qilib aytganda, evolyutsiyaning fundamenti genetika hisoblanadi deyiladi.
E v olyu tsiyaning asosini gen va x ro m o so m a la rd a ro ‘y b e ra d ig a n
o'zgarishlar (m utatsiyalar) tashkil etadi. B undan tashqari hozirgi zam o nd a 
ko'pchilik olim lar to m o n id a n tan olinadigan evolyutsiyaning 5 ta asosiy 
qonuni mavjud.
1. H ar xil davrlarda evolyutsiya turli xil tezlikda o'tadi. Hozirgi bizning 
zam onim izda evolyutsiya tez o'tadi, bunga misol qilib ko'pchilik eski shakl- 
larning yo'qolib yangi shakllarning hosil bo'lganligini olish m um kin.
2. Turli xil tipdagi organizm lar evolyutsiyasi turli tezlikda o'tadi. Kift 
oyoqlami oladigan bo'lsak, ko'hna jinslarda qazilma holda topilgan kift oyoq- 
larining ba’zi bir vakillari 500 mln. yil mobaynida ham mutlaqo o'zgarm agan. 
Ular hozirgi kift oyoqlarga o'xshaydi. Ikkinchi misol odam. Keyingi bir necha 
yuz ming yil orasida bir necha odam turlari paydo bo'lib, o'lib ketgan.
3. Yangi tu rlar eng yuqori rivojlangan, mutaxassislashgan shakllardan 
em as, balki, aksincha, nisbatan oddiy tuzilgan, mutaxassislashmagan shakl­
lardan paydo bo'lg an . M asalan, sutem izuvchilar katta m utaxassislashgan
180

---

dinozavrdan em as, balki kichik mutaxassislashmagan reptiliyalarguruhidan 
kelib chiqqan.
4. Evolyutsiya ham m a vaqt ham oddiydan yuksaklik (m urakkab tuzilish- 
ga) tom on boraverm aydi. M urakkab shakldan oddiy shaklga aylangan re- 
gressiv evolyutsiyalar ham tarixda m a’lum. M asalan, ko'pchilik parazitlar 
ularga nisbatan m urakkab tuzilishga ega bo'lgan erkin yashovchi ajdodlari- 
dan kelib chiqqan. Yoki kazuarlarga o'xshash qanotsiz qushlar uchishga 
moslashm agan qushlardan kelib chiqqan, ko'pchilik qanotsiz hasharotlar 
qanotlilardan, oyoqsiz ilonlar oyoqlari bo'lgan reptiliyalardan kelib chiqqan 
va hokazo.
5.Evolyutsiya ko'pincha populiyatsiyada tabiiy tanlanish va mutatsiya jaray- 
onlari natijasida ro‘y berib turadi. Evolyutsiyani tasdiqlovchi hozirgi zam on 
tushunchalari to'g'risidagi rna’lum otlar asosan paleolontologiya, bioge- 
ografiya, sistem atika, hayvonlar va o'sim liklar seleksiyasi, m orfologiya, 
taqqoslovchi em briologiya, taqqoslovchi biokim yo fanlaridan olingan. Bu 
fanlar sohasidagi m a ’lum otlar hali Darvinga q ad a r n o m a’lum edi.