Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Odamlarda sun’iy tanlash — Evgenika. 
G en tizim ini, irsiyat m exaniz- 
mini o'rganish, tug'ilishgacha bo'lgan bolalardagi defektlarni oldindan di- 
agnostika qilish — bularning ham masi sog'lom avlod olishda foydalanish 
m um kin bo'lgan omillardir.
Evgenika qachonlardan beri individumlarni tanlab chatishtirish usuli 
i 
bilan odam avlodini yaxshilash choralari bilan shug'ullanib kelm oqda.
O dam lardagi bir q a to r kasalliklar (talassem iya, k am q o n lik -an e m iy a , 
i 
gemofiliya va shu kabilar) irsiy xususiyatga ega bo'lganligi uchun oila qurish-
I 
dan oldin bir-birini yaxshi bilish zarur. Shunday kasalligi bo'lm agan yosh- 
lar oila qurib, turm ush qursalar, yangi avlod sog'lom bo'ladi.
M ikroevolyutsiya — tur hosil bo'lishi. 
M ikroevolyutsiya deganda tu r 
doirasida ro'y beradigan evolyutsion jarayonlar tushuniladi. Ilgari mavjud 
bo'lgan turdan bitta yoki bir nechta turlarning hosil bo'lish jarayoni tu r- 
larning paydo bo'lishi yoki mikroevolyutsiya deyiladi. Yangi tu r bitta tu r­
dan paydo bo'lsa tu r ichidagi tu r hosil bo'lish deyiladi, agar ikkita turdan
yangi tu r hosil bo'lsa, turlararo duragaylash deyiladi. T u r ichida tu r pay­
do bo'lishida bir necha om illar ishtirok etadi. Biroq an a shu om illarning 
ham m asida ham populyatsiyalar o'rtasida genlar alm ashinuvi b o im aslig i 
lozim. Oqibatda har qaysi populyatsiya genetik ajralgan bo'ladi. Ana shunday 
alohidalashgan populyatsiyalarda tabiiy tanlanish ham da m utatsiya va jinsiy 
rekombinatsiyalar natijasida allellar chastotasi va genotiplarning’o'zgarishi 
bo'lib turadi, bu esa o'z navbatida yangi irq va kenja turlarning paydo bo'lishiga 
olib keladi. Agar ana shu genetik ajralish uzoq vaqtgacha saqlanib qolsa-yu, 
hosil bo'lgan kenja turlar bir joyning o'zid a qaytadan uchrashsalar, ular 
yana bir- birlari bilan chatishadilar, yoki chatishm aydilar. Agar ular bir- 
birlari bilan osonlik bilan chatishsalar bir turga m ansubligini bildiradi, 
m abodo ular osonlik bilan chatishm asalar unda yangi tu r hosil bo'lganligini 
bildiradi. Demak, oldingi hosil bo'lgan ikkita kenja tu rn i m ustaqil tu rlar 
deb hisoblasa bo'ladi. Evolyutsiyaning boshlang'ich m ateriali m utatsiya va 
kom binativ o'zgaruvchanlik hisoblanadi. M utatsiyalar gen, xrom osom a, 
genom va sitoplazm atik shakllarda bo'ladi. G e n tarkibida nukleotidlar so­
nining ortishi, kamayishi yoki o 'rin almashishi m utatsion o'zgaruvchanlikka 
olib keladi. M utatsiyalar tasodifan va ahyon-ahyonda uchraydi. G en m uta- 
tsiyalarining takrorlanishi 10"6,10-8 ga teng. X rom osom a m utatsiya ayrim 
xrom osom alar bir qism ining uzilib qolishi yoki ortishi tufayli yuzaga ke­
ladi.
G e n , xrom osom a m utatsiyalariga qaraganda g en o m m utatsiyalar ju da 
ham kam hollarda uchraydi.
12
-
15
177

---

Sitoplazm adagi organoidlarda ham m utatsion o'zgaruvchanlik so d ir 
bo'ladi.
H ar bir organizm genlari, xrom osom alari yig'indisi shu organizm ning 
genotipini tashkil qiladi. Populyatsiyaga kiruvchi barchaorganizm lar ge- 
notipinin g yig'indisi populyatsiya genofondini tashkil qiladi.U zoq davom
etgan m utatsion o'zgaruvchanlik, tabiiy tanlanish bir populyatsiya doiras- 
idah ar x ilg e n o tip li organizm larning populyatsiyada tutgan o 'rn in i, nis- 
batini, boshqacha qilib aytganda, genofondini o'zgartirishi m um kin.
Populyatsiya genofondining o'zgarishi evolyutsion tomonga qo'yilgan dast- 
labki qadamdir. Populyatsiya genofondining uzoq davom etadigan yo'naltirilgan 
o'zgarishlari evolyutsiyaning boshlang'ich hodisasi deb ataladi.
Evolyutsiyaning boshlang'ich om illariga quyidagilar kiradi:
1.G en lar dreyfi. Populyatsiya genofo n d id ag i genlarn ing taso d ifly
o'zgarishi genlar dreyfi deyiladi. M asalan, Rayt bir necha oziqli probirka- 
larga Ageni bo'yicha geterozigota bo'lgan ikkitadan erkak va urg'ochi drozo- 
fillarni joylashtirib, ularning nasllari ustida kuzatish o'tkazgan. Bir n ech a 
b o 'g 'in d a n so 'n g probirkadagi drozofillar tekshirilganda b a’zi populyatsiy­
ada faqat mutant gomozigota borligi, boshqa populyatsiya tarkibida u tam om an 
uchram asligi, uchinchilarida esa allell form alar aniqlangan.
2. Populyatsiya to 'lq in i. O b-havo qulay bo'lgan yillari ayrim hayvon, 
o'sim lik turiga kiruvchi organizm ning ko'payib ketishi, hayot u chun rto- 
qulay bo'lgan yillarda keskin kamayib ketishi ham m aga m a’lum. M asalan, 
b a h o rd a y o g 'in -s o c h in k o 'p b o 'lg a n y illa rd a b ir yillik, k o 'p yillik
o'sim liklarda boychechak, yaltirbosh, q o 'n g 'irb o sh , qoqio't, ituzum , kur- 
m ak, chitir va boshqa o'sim liklar avj olib, o'sib, k o 'p urug' beradi. N a ti­
jada ular bilan oziqlanuvchi hasharotlar, o 'tx o 'r hayvonlarning ko'payishi 
o 'z navbatida h ash a ro tx o 'r qushlar, yirtqich hayvonlar sonining ham o rt- 
ishiga olib keladi.
Populyatsiya tarkibidagi b a’zi geno tip li organizm larning son jih atid a n
ortib ketishi yoki nihoyatda kamayib ketishi populyatsiya to'lqini deb a tala­
di. Bunday hodisaning tez-tez takrorlanishi esa populyatsiya genofondini 
o'zgartirishga olib keladi.
3. A lohidalanish. C h.D arvin o 'z vaqtida alohidalanish m uhim evolyut­
sion omil ekanligini, chunki u bir tu r doirasida belgilarning tarqalishiga, 
turlarning o 'z a ro cham barchasligiga olib kelishini aytib o'tgan edi. O rg a­
nizm larda alohidalanishning bir necha xillari mavjud. U lar biologik va g e­
ografik alohidalanishdir.
Geografik alohidalanish yirik daryolar, baland tog'lar va boshqa to'siq lar 
orqali vujudga keladi. C hunonchi, V .L.K om arov m a’lum otlariga k o 'ra, 
marvaridgu! yagona tip ig a kiruvchi o'sim liklar Kavkaz, U zoq Sharq,
178

---

Manjuriya, Saxalin va Shimoliy Amerikadatarqalishi tufayli uning bir qancha 
irqlari(rasalari) paydo bo'lgan.
Biologik alohidalanish. T u r ichidagi individlarni o 'z aro chatishm asligi- 
ga olib keladi. Biologik alohidalanishning bir necha xillari mavjud.
U lardan biri jinsiy alohidalanishdir: Bu xil organizm larda jinsiy organ­
lar o 'zaro farq qilishi, chatishishdan keyin hosil bo'lgan em brionning 
rivojlanishini norm al t a ’minlamaydi yoki organizm ko'payish organlari- 
ning har xil tuzilishi yoki ularning katta-kichikligi ularda o 'tad igan chati- 
shishga to'sqinlik qiladi. O'simliklarda esa, gullaming changlatuvchilarga mos- 
lashishi ana shunday fiziologik alohidalanishga olib keladi. G enetik alohida­
lanish organizm larning o 'zaro chatishishiga o 'ta to'sqinlik qiladi.
M asalan, genetik alohidalanishga gam etalarning bir-birini qabul qil- 
maslik hodisasini (ne sovm estim ost) yoki u m g'lan ish dan keyin zigota- 
larning halok bo'lishini yoki duragaylarning sterilligi ham da kam hayotch- 
anligini misol qilib olish m um kin.
Ekologik alohidalanish. Yashash joyi, oziqa tarkibi, har xil m avsum - 
larda ko'payishi, parazitlarda esa har xil tu r organizm lardan xo'jayin sifat­
ida foydalanishlar ekologik alohidalanishga olib keladi. M asalan, Moldavi- 
yada bir-biri bilan aralashmaydigan sichqonlam ing ikkita papulyatsiyasi bor: 
sariq tom oqli (joltogorlaya) va dasht (stepnaya) sichqonlari ularni alo ­
hidalanishga olib kelgan om illar bu ovqat tarkibidir.
U zoq vaqtgacha davom etib kelgan alohidalanish asta-sekin papulyat- 
siya divergensiyasiga (belgilarning ajralishiga) va pirovardida yangi tu rlar 
hosil bo'lishiga olib keladi. M asalan, cho'chqa va odam askaridasi bir-biriga 
morfologik tuzilishi jihatidan o'xshash bo'lib, u m um an bir avloddan kel­
ib chiqqan. C h o 'ch q a go'shtini eyish m an etilgandan keyin ana shunday 
ikki xil odam va ch o 'ch q a askaridalari paydo bo'lg an bo'lishi m um kin.
Hayvonlarda yana xatti-harakat bilan bog'liq etologik alohidalanish ham
mavjud. M asalan, b a’zi bir qushlarning o'ziga xos sayrashi, urg'ochisini 
o'ziga jalb qilishi bir-biridan farq qiladi.