Hozirgi zamon jamiyatning kŏrinishlari

Hozirgi zamon jamiyatning kŏrinishlari.

1. Farovonlik, mŏl-kŏlchilik, jamiyati. G’arb sotsiologiyasida hozirgi kapitalistik davlatlarning Qiyofasi ifodalanib, « umumiy rohat-farog’at» va «iste’mol qilish jamiyati» degan jamiyat nazariyasi vujudga keldi. Ushbu nazariyaga kŏra iqtisodiyotning ŏsishi va yangi texnologiyaning ishlab chiqarishga tadbiq etilishi natijasida iste’mol mahsulotlarining kŏplab realizatsiya qilinishi natijasida jamiyatdagi har bir kishining baxtli va nizolarsiz hayot kechirishi ta’minlanadi. Hozirgi kunda shunday davlatlar fikrimizcha, rivojlangan kapitalistik davlatlarda, ayniqsa, Skandinaviya davlatlari hayotida asta-sekin namoyon bŏlib bormoqda.

2. Iste’mol Qilish jamiyati. Unchalik nazariy, empirik va amaliy ahamiyatga ega bŏlmagan tushuncha. Amerika sotsiologlari tomonidan XX asr 40-50 yillarida jamiyatning har bir a’zosining hayot darajasini yaxshilash maQsadida paydo bŏlayotgan tasavvurlarning keng yoyilishi natijasida vujudga kelgan nazariya. Moddiy tomondan kam ta’minlangan kishilarning ijtimoiy jihatdan talab muammolarini qondirish uchun ushbu nazariya ishlab chiqildi. Individual iste’mol ijtimoiy ongda insonparvarlikning yorqin ifodasi sifatida namoyon bŏldi, ŏz navbatida bu iqtisodiy monopolizatsiya va davlat tomonidan boshqarib turishni mustahkaladi. Iste’mol qilish tamoyilning taraqqiy qilishi natijasida kapitalizmning nafaqat evolyutsion tomonlarini, balki kŏp miqdordagi iste’mol ehtiyojlarini oshira borib, iste’mol qilish tamoyiliga modalar reklamasi va marketing munosabatlarini ham kiritdi. Iste’mol qilish tamoyilining ommaviylashuvi jahon miqyosida harbiy-siyosiy konfrontatsiyaning bir muncha barqarorlashuviga ham yordam berdi.

3. Ochiq va yopiq jamiyat. Sotsiologiyaga K.Topper tomonidan kiritilgan bŏlib, taraqiyotning turli bosqichlarida turli jamiyatlarning madaniy-tarixiy va siyosiy tasvirlanishi ifoda etiladi. Ochiq jamiyat – demoraktik jamiyat bŏlib, tashqi muhit sharoitlarida oson ŏzgaruvchi va moslashuvchi, tanqidni yorib ŏtmoqqa moslashgan jamiyat, yopiq jamiyat esa dogmatik – avtoritar rejim asosida bŏlib, sehrli /magik/ tafakkur, dogmatizm va kolektivizm tamoyillari bilan xarakterlanadi. K.Poper yopiq jamiyatlarga ŏzining siyosiy va ijtimoiy kelib chiqishidan turlicha bŏlgan davlatlarni kiritadi, bularga Spartak, Prussiya, chor Rossiyasi, natsistlar Germaniyasi, Sovet Ittifoqini kiritadi. Ochiq jamiyat olamni ratsional anglash va krititsizm, individualizm tamoyillari bilan xarakterlanadi. Ochiq jamiyatga u qadimgi Afina va G’arb rivojlangan davlatlarini kiritadi. Ochiq va yopiq jamiyat kontseptsiyasi hozirgi zamon davlatlarining mafkuraviy siyosiy va ijtimoiy –psixologik nuqtai-nazardan ŏrganish uchun asosiy omillardan biri

hisoblanadi.

4. Industrial /sanoat/ jamiyat. Ana’naviy jamiyat kategoriyasidan ajralib turuvchi, G’arb sotsiologiyasida rivojlangan jamiyatning kelib chiqishi va tabiati tŏg’risidagi ikki asosiy kategoriyaning biri. Ushbu terminni birinchi bŏlib, Sen-Simon ishlatgan, uni O.Kont, G.Spenser, E.Dyurkgeym va boshqalar rivojlantirganlar. Qaysi jamiyatda sanoat ishlab chiqarish iqtisodiy tashkilotning boshqaruvchisi shakli bŏlsa, bu tashkilot xususiy shaxslar qŏlida bŏlsa, bu tadbirkor xususiy boshqaruvchisi bŏladi, u mehnat jarayoni va ishchilarni boshqarib boradi. Sanoat ishlab chiqarish korxonalarini, menedjer-administratorlar nazorat qiladilar. Sotsiologlar ushbu tamoyilni bir necha xilda talqin qiladilar.

a/ Hozirgi davr dunyosining tarixiy ŏzgarishi natijasida, ya’ni an’anaviy agrar jamiyatdan «industrial» sanoat jamiyatiga ŏtilishi va mashina sanoati, mehnat intizom, erkin savdoda milliy xŏjalik sistemasining va umumiy bozorning tashkil etilishi modernizatsiya nazariyasi bilan chambarchas bog’liqdir.

b/ Industrlashgan jamiyatlarning Qanchalik kŏp bŏlishi ularning shunchalik industrlashgan tartibning Qonuniga muvofiQ baxslashishi, raQobat Qilishi kuchayadi.

v/ «An’anaviy» jamiyatdan sanoat jamiyatiga ŏtilishi natijasida tarixan progressiv harakat boshlanadi, ya’ni an’naviy nasliy irsiyat xususiyatlari yŏQoladi, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy hayotining demokratlashuvi natijasida inson Qonunlari tenglashadi, Qobiliyat jihatidan genetik ravishdagina insonlarning notengligi vujudga keladi va hakozo.

5. Postindutrial jamiyat. Amerikalik sotsiolog D.Bell tomonidan ishlab chiQilgan kontseptsiya. Postindustrial jamiyat kontseptsiyasining nazariyasiga kŏra jamiyat taraQQiyoti uchta bosQichda ŏrganiladi:

1/ industrial jamiyatgacha bŏlgan davr; 2/ industrial sanoat jamiyati davri; 3/ postindustrial jamiyat davri. Industrial jamiyatgacha bŏlgan davrda asosiy omil QishloQ xŏjaligi munosabatlari, cherkov va armiya jamiyatning asosiy sotsial instituti hisoblanardi, bu davrdan industrial-sanoat jamiyatiga ŏtilgach, sanoat korporatsiyalar va firmalar jamiyatning asosiy omili bŏlib Qoldi, postindustrial jamiyat davrida esa universitetlar asosiy joyi bŏlgan nazariy bilimlar sanoat va ishlab chiQarishning bir joyga tuplanib Qolishida asosiy rol’ ŏynaydi. Bu jamiyatda D.Bellning fikricha, kapitalistlar hukmronligi yŏQolib, uning ŏrnini yuQori bilimga ega bŏlgan malakali hukmron elita egallaydi. Industrial jamiyatda asosiy nizo mehnat va kapital orasida bŏlsa, postindustrial jamiyatda asosiy nizo bilim va chuQur bilimga ega emaslik ŏrtasida boradi.

Jamiyat tuzilishiga kŏra Quyidagi turlarga bŏlinadi:

Totalitar jamiyat. Siyosiy boshQaruvchida zŏravonlikka asoslangan tizimdir. Totalitar sŏzining ma’nosi, lotincha totus – umumiy, butun, jamiki degan ma’noni anglatib, jamiyatning siyosiy, iQtisodiy, ijtimoiy, mafkuraviy va hatto boshQaruvchi rahbar elitaning maishiy hayotini yakka lider /«fyurer», «duche», «kaudil’o» va h./ tomonidan ŏrnatilgan harbiy-byurokratik apparat tomonidan boshQarilishi tushuniladi. Totalitarizmning asosiy ijtimoiy kuchi shahar va QishloQlarda aholi tabaQasining sinfiy Qiyofasini yŏQotishi bŏlib, ijtimoiy amorf holatiga ega bŏlmagan barcha ijtimoiy tabaQa va guruhlarning turmush tarzida muayyanlik va mulkka egalik tŏG’risida hato fikr tuG’diradigan tuzumdir. Totalitarizm taraQQiyot jarayonini kŏrsatadigan lyumpenizatsiya darajasi, jamiyatning ijtimoiy hayotini harbiylashtirib borishi natijasida «favQulotda holat» tamoyilini amalga oshirib boradi. Totalitar jamiyatning harbiylashgan munosabatlarining byurokratlashuvi natijasi surunkali ravishda harbiy kuchlarni ishlatishga olib keladi. Totalitarizmning G’oyaviy manbai, ijtimoiy munosabatlarini barcha sistemalarini kŏrsatma tamoyillarni loyihalashtirilgan mushohada yŏlini kimningdir «namunali» bŏlgan utopik kontseptsiyasiga asoslanadi. Totalitar tuzumga Jentile, Gitler, Mussolini, Stalin va bir Qancha diktatorlarning idealogiyasini misol Qilib kŏrsatish mumkin.

Avtoritar jamiyat. /lotincha auctor – boshlovchi, asoschi, ijodkor, avtor, fikr, nigoh, hokimiyat, huQuQ va h./ demokratik bŏlmagan siyosiy rejimga asoslangan va siyosiy ongning avtoritetga, umuman hokimiyat avtoritetiga bŏlgan munosabatlarni aks ettiruvchi shaklidir. Avtoritarizm jamiyati Qandaydir bir vaziyatda, nodemakratik yŏl bilan, totalitarizmning ba’zi bir elementlarini Qabul Qilgan holda, boshQa hech Qanday «avtoritet»ni tan olmay, ushbu avtoritetlarga totalitaristik «urush e’lon Qilib» vujudga keladi. Avtoritarizm patologik, ya’ni normal holatini yŏQotgan /ŏzini boshQalardan ustun Qŏyish, maQtovlarga mahliyo bŏlish/ avtoritetga agressiv muxlislik, ŏrta sin’or namoyondalariga xos bŏlgan ong shaklini aks ettiradi. Avtoritarizm ŏz ta’limotidan kelib chiQib kŏrinmas QobiQ ostida fashistik va diktatorlik rejimlariga zamin yaratadi.

Demokratik jamiyat /grekcha demos –xalQ va kratos – kuch, hokimiyat/ hokimiyat shakllaridan biri, bŏlib, uning xarakterli tomoni ozchilikning kŏpchilikka bŏysunishi tamoyili hamda fuQarolarning erkinligi va teng huQuQliligi e’tirof etilishidir. Bunda fuQarolarning huQuQlari jamiyat hayotining ijtimoiy va iQtisodiy sharoitlaridan Qat’iy nazar Qonun oldida tengliklari ta’minlanadi. Demokratik jamiyatda konstitutsiya ishlab chiQariladi, parlament va boshQa vakillik muassalari tuziladi, fuQarolarning umumiy saylov huQuQi va siyosiy erkinliklari /sŏz erkinligi, vijdon erkinligi va boshQalar/ ta’minlanadi. Demokratik jamiyat uchun xarakterli narsa – unda parlamentning mavjudligidir, ya’ni unda Qonun chiQaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatning roli tobora oshib boradi.

MustaQil Ŏzbekiston respublikasining ijtimoiy tuzilishi.

Jamiyat ŏzining tarkibiy tuzilishi jihatidan ŏzaro chambarchas boG’liQ bŏlgan tomonlar, jabhalar, bir butun ijtimoiy tizim tarkibidagi nisbatan katta-kichik tizimlar, ijtimoiy guruhlar va ular ŏrtasida sodir bŏladigan ijtimoiy munosabatlarni ŏz ichiga oladi. Ularning har biri ŏz taraQQiyoti davomida bir-birlariga muayyan, salmoQli ta’sir kŏrsatadi.

MustaQil Ŏzbekiston davlatning halQaro maydonda nufuzli mamlakatga, barcha sohalarda rivojlangan jamiyatga ega bŏlish darajasiga kŏtarilishi, uning ana shu ŏzaro funktsional ta’sirida bŏluvchi tomonlari, tarkibiy bŏlaklari holatiga, xarakteriga boG’liQ.

«Ŏzbekistonda, deb ta’kidlaydi Respublikamiz prezidenti I.A.Karimov, - uning eri, tabiatiga, bu erda yashayotgan xalQlarga muhabbat, ŏlkaning taixi, madaniyati, an’analarini teran bilib olishga intilish, respublikaning Qudrati va yutuQlaridan faxrlanish, xalQimiz Qismatiga tushgan Qiyinchiliklar uchun QayG’urish kŏp millatli ŏzbek jamiyatining muhim jipslashtiruvchi asosi hisoblanadi».¹

Respublikamiz jamiyati ijtimoiy tarkibini sotsiologiya fani doirasida ŏrganish, eng avvalo, nazariy-metodologik jihatdan asoslashni talab etadi.

Hozirgi davr sotsiologiyasi jamiyat hayotini ŏrganishda undagi ijtimoiy tarkibning sotsiologik nazariyasi bŏlishini talab Qiladi. MustaQil Ŏzbekiston ijtimoiy tarkibi nazariyasi hozircha ishlab chiQilgani yŏQ. Ijtimoiy tarkibidagi siyosat, iQtisodiyot, ta’lim-tarbiya, huQuQ, fan kabi ijtimoiy sohalarning nazariyalarini ishlab chiQish zarur. Bozor munosabatlariga asoslangan G’arb sotsiologiyasi erishgan yutuQlaridan foydalangan va Ŏzbekiston jamiyatning ŏziga xos jihatlaridan hisobga olgan holda ularni ishlab chiQish sotsiologiya fanining eng muhim vazifalaridan biridir.

Jamiyatning, jumladan, Ŏzbekistonning Qanday ijtimoiy guruhlardan tuzilganligini ŏrganishdan maQsad, ijtimoiy guruhlar va ular ŏrtasidagi munosabatlar jamiyat taraQQiyotining harakatlantiruvchi kuchlaridir. Ularning harakatisiz jamiyat rivoji bŏlmaydi.

Jamiyat taraQQiyoti ijtimoiy guruhlar xarkteriga va ŏzaro aloQadorligiga boG’liQ. Ijtimoiy guruhlarning xarakteriga uning tarkibida yashovchi oila, maktab, davlat, partiyalar, iQtisodiyot, fan, madaniyat, matbuot, soG’liQni saQlash kabi sohalarning rivojlanishi ŏzaro mos ravishda bŏladi.

Jamiyat mafkurasi va guruhlarning faoliyati uning tipini, ijtimoiy-siyosiy va davlat tuzilishini belgilaydi. «Ŏzbekiston respublikasida ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi».² – deb Asosiy Qonunda kŏrsatilgan.

MustaQil Ŏzbekiston jamiyatning ertangi kun ijtimoiy-iQtisodiy tuzumiga bugun asos solinmoQda. Shuning uchun jamiyat ijtimoiy tarkibini ŏrganish real hayotimizni, kundalik turmushni yanada tŏlaroQ bilishga xizmat Qiladi.

MustaQil Ŏzbekistonda bozor munosabatlarining tarkib topib borishi, xususiy va boshQa mulk shakllarining Qonuniy deb e’lon Qilinishi bilan kishilarning, ijtimoiy guruhlarning faolligi ortmoQda. Har bir kishi ŏzidagi Qobiliyat, omilkorligi, tadbirkorligi va ishbilarmonligi bilan ijtimoiy taraQQiyot kŏlamiga ta’sir kŏrsatishiga imkon tuG’ildi.

Jamiyat ijtimoiy tarkibida har bir shaxs Qaysi ijtimoiy guruhga va undagi hududiy, tarmoQ /soha/ va ijtimoiy mavQe yŏnalishiga mansubligi bilan xarakterlanadi. Balardan tashQari yana shaxs jinsi, yosh jihati, ommaviy ahvoli, ijtimoiy kelib chiQishi, milliy mansubligi, ma’lumoti, ilmiy darajasi kabi parametrlar bilan ham ŏrganiladi. Hozirgi bozor munosabatlariga ŏtish davrining iQtisodiy Qiyinchiliklari ijtimoiy guruh va ayrim shaxslar Qanchalik moddiy imkoniyatga egaligi, jamG’arma mablaG’i miQdori kabi tomonlari ŏrganishni ham talab etadi.

Hozirgi ijtimoiy munosabatlarda jamiyatimiz uchun mutlaQo yangi bŏlgan asoslar yaratilmoQda. Xususiy mulkchilikka asoslangan kŏp ukladli, dunyo sari ochiQ yuz tutgan iQtisodiyot paydo bŏlayotir. Shuning uchun ham yangi iQtisodiy va taQsimot munosabatlari sotsiologiyasini ishlab chiQish sotsiologiya fanining asosiy vazifalaridan biri bŏlib QolmoQda.

Hozirda mehnatning mazmunini chuQur va har jihatdan ŏzgartirmay turib, jamiyatimiz ijtimoiy tarkibida sifat ŏzgarishi ga erishib bŏlmaydi. Buning uchun, eng avvolo, mehnatga yangicha munosabatni tarkib toptirish, yangi texnologiyani yaratish, fanni yanada mustahkam taraQQiy ettirish, munosib malakali kadrlar tayyorlash, maorifni tubdan yangilash kabi kechiktirib bŏlmaydigan vazifalar amalga oshirilmoG’i lozim.

Respublikaning asta-sekin bozor munosabatlariga ŏtib borishi davrida prezident I.A.Karimov tomonidan belgilangan besh tamoyilga asoslangan tarzda siyosat yurgizilmoQda. Bularning birinchisi: iQtisodiyotning siyosatdan ustun bŏlishi, uni har Qanday mafkuradan ozod Qilish lozimligi;

Ikkinchisi: iQtisodiyotni boshQarishda, ayniQsa, bozor iQtisodiyoti Qurilayotganda, yangi tuzum barpo etilayotganda davlat boshQaruv tizimini

Qŏldan chiQarmasligi, ya’ni davlat asosiy islohotchi bŏlmoG’i lozimligi;

Uchinchisi: Qonunlarga barcha baravar rioya etishini ta’minlash;

Tŏrtinchisi: kuchli ijtimoiy siyosat yuritish;

Beshinchisi: bozor iQtisodiyotida shoshQaloQlikka yŏl Qŏymay bosQichma-boQich ŏtish zarurligi.

TaQsimot munosabatlari jamiyat hayotini, ayniQsa, uning iQtisodiy jihatdan rivojlanishida muhim ŏrin tutadi. Ŏzbekistonda mulkchilikning turli shakllarining joriy Qilinishi va ularning davlat himoyasiga olib kelmoQda. Bu esa, ŏz navbatida, jamiyat iQtisodiy rivojlanishini ta’minlashga xizmat QilmoQda.

Ŏzbekiston ŏz milliy puliga ega bŏlishi munosabati bilan iQtisodiy va taQsimot munosabatlariga sezilarli ta’sir kŏrsata boshladi. Ŏzbekiston ichki bozorini tŏldirish – davlat siyosati darajasida olib borilmoQda, ammo hozirda hamdŏstlik mamlakatlari ŏrtasida iQtisodiy integratsiyaning vaQtincha buzilganligi oQibatida yuzaga kelgan iQtisodiy taQchillik, ayniQsa, xalQ iste’mol mollarining tanQisligi iQtisodiy va taQsimot munosabatlariga sezilarli ta’sir kŏrsatadi. Uning oQibatida kishilarning turmush darajasi anchayin pastladi.

Ŏzbekiston davlatning bu sohadagi siyosati «milliy boylikning Qŏllanishini, respublikaning mustahkamligini, odamlarning munosib turmush va ish sharoitlarini ta’minlaydigan Qudratli, barQaror va jŏshQin rivojlanib boruvchi iQtisodiyotni barpo etish» dan iborat buyuk maQsadni kŏzlamoQda.

Jamiyatning ijtimoiy tarkibida ijtimoiy-sinfiy munosabatlar ham muhim ŏrin egallaydi. Sovet sotsiologiyasida sinfiy munosabatlar, sinfiy kurash masalalariga juda keng ŏrin berilib, bu munosabatlar ijtimoiy tarkibidagi boshQa barcha elementlar, munosabatlar ichida eng muhim va belgilovchi hisoblangan. Ŏtgan davrda, asosan, ikki sinf – ishchilar va dehQonlar sinfi va intelligentsiya Qatlami mavjud deb kŏrsatilib, jamiyat ijtimoiy tarkibidagi boshQa guruhlar /masalan, yuQori tabaQa chinovniklari, mafiya guruhlari va shu kabilar/ning ahamiyati mutlaQo tilga olinmas edi.

Ishchilar sinfi kŏp Qirrali ijtimoiy birlik hisoblanadi. Uning ichki tarkibi demografik /jinsi va yoshi bilan/, professional-tayyorgarligi bilan /mehnatning mazmuni va xarakteri bilan/, hududiy / ijtimoiy –hududiy birlik bilan/, etnik /milliy farQ/ va madaniy-ma’lumoti bilan farQ Qiluvchi tarkibiy tuzilishga ega.

Hozirda Ŏzbekiston davlati miQyosida milliy ishchilar sinfining tarkib topishi uchun shart-sharoit yaratilmoQda. Jahon talablariga javob bera oladigan mahsulotlar ishlab chiQarish uchun moddiy zamin tayyorlanmoQda. Chet el firmalari bilan Qŏshma korxonalar yaratilmoQda. YaQin kelajakda yuQori texnologiyaga asoslangan sanoat ishlab chiQarishning malakali ishchi-injenerlar guruhi shakllanadi.

Ishchilar sinfi rivojlanishi istiQbollariga ularni miQdoriy jihatdan kŏpaytirish bilan erishib bŏlmaydi. Unda mehnatning intellektual mazmunini boyitish, zamonaviy shart-sharoitlarni barpo Qilish zarur. Amalga oshirilishi kerak bŏlgan bunday tadbirlar QishloQ xŏjaligi dehQonlari hamda intelligentsiya Qatlami uchun ham taaluQli.

Jamiyatimiz ijtimoiy tarkibida dehQonlar sinfining ŏrni kattadir. Hozirda mustaQillik sharofati bilan Ŏzbekiston hukumati dehQonlar mavQeini kŏtarishga alohida e’tibor berilmoQda. Ularning turmush darajasini oshirishda katta ishlar olib borilmoQda. Uy-joy Qurish uchun bepul er ajratildi, moddiy yordam kŏrsatilmoQda. Ekinzor erlar ijaraga berilmoQda. Fermerlarning soni ortmoQda. Etishtirgan QishloQ xŏjaligi mahsulotlarini shaharga olib kelib sotish uchun imkoniyatlar yaratildi. Ularning oladigan yillik daromadlari ortdi.

DehQonlar sinfi ichida tabaQalanish jarayoni tez sur’atlar bilan bormoQda. Ularning tarkibida ishbilarmon, tadbirkor, fermer xŏjaliklari paydo bŏldi. Ijarachilar guruhi ham borgan sari QishloQ xŏjaligida muhim ahamiyat kasb etmoQda.

Yangi iQtisodiy munosabatlarning tarkib topib borishi bilan QishloQ ishchilar sinfi shakllanishiga moddiy zamin yaratilmoQda. BoshQacha Qilib aytganda, QishloQQa sanoat kirib kelmoQda. Bu esa QishloQ xŏjaligida mavjud ortiQcha ish kuchini ish bilan ta’minlab, tayyor mahsulot ishlab chiQarishni kŏpaytiradi.

Jamiyat ijtimoiy tarkibida ziyolilar Qatlami ham salmoQli ŏrin tutadi. Intelligentsiya aQliy mehnat mutaxassislari bŏlib, ijtimoiy-professional guruhlardan iborat bŏladi. Uning tarkibiga ilmiy, ishlab chiQarish – texnik, madaniyat, ma’rifat, tibbiyot, harbiy va boshQaruv apparati xodimlari kiradi. Ziyolilar tarkibini yana shahar va QishloQ, ijtimoiy bandlik sohalari bŏyicha /ishlab chiQarish va xizmat kŏrsatish sohasida/, mehnatning ijodiy xarakteri darajasi bilan, malaka va boshQa jihatlari bilan farQlash mumkin.

Sotsiologiyada milliy munosabatlar iQtisodiy, siyosiy va ma’naviy-mafkuraviy munosabatlardagi ŏzaro uzviy aloQadorligi nazarda tutilgan holda konkret etnik muhit doirasida olib Qarab ŏrganiladi. Shuningdek, millatlararo munosabatlarning jamiyat ijtimoiy hayotiga ta’siri va ularning ijtimoiy oQibatlari ŏrganiladi. Shu jihatdan, Ŏzbekistonning kŏp millatli davlat bŏlganligini e’tiborga olgan holda, unda istiQomat Qilayotgan millatlar va xalQlarning ijtimoiy turmushi, ŏzaro aloQasi va shu kabi munosabatlarni sotsiologik tadQiQ Qilish muhim ahamiyatga ega.

Jamiyat ijtimoiy tarkibiy tuzilishining ijtimoiy-demografik munosabatlari, asosan, aholining jinsiy tuzilishi, yoshi, oilaviy va genetik jihatlarini ŏz ichiga oladi.

Har Qanday davlat ijtimoiy siyosatining tarkibiga demografik siyosat ham kiradi. Demografik munosabatlarga mamlakat aholisining Qatlamlari mansub. Ijtimoiy-demografik tarkibga statistik jihatdan ŏrganiladigan aholi ŏrtasida tuG’ilish, ŏlim, nikoh, oilaviy Qŏydi-chiQdilar, shahar va QishloQ aholisining migratsiyasi, hududiy migratsiya kabilar kiradi.

Ŏzbekiston ijtimoiy-demografik jihatdan nihoyatda murakkab tuzilishga egadir. 51 foizi xotin Qizlar, 9,6 mln. aholi 16 yoshgacha bŏlgan bolalar va ŏsmirlardan iborat. FarG’ona vodiysi aholisining zichligi juda katta. Andijonda har bir kvadrat kilometr maydonga 485 ta odam tŏG’ri keladi. Bunday demografik holat jamiyat hayotining boshQa barcha sohalarida ham turli maummolarni keltirib chiQarishi tabiiy.

Aholining yosh jihatidan tarkibiy tuzilishini ŏrganish mamlakatning nafaQat mehnat va ishlab chiQarish potentsialini aniQlashga, balki uning rivojlanish dinamikasini aniQlashga ham xizmat Qiladi. Bu jahatdan Ŏzbekiston ba’zi Ovrupo va Yaponiya mamlakatlariga nisbatan «yosh» mamlakat hisoblanadi.

Aholi tarkibining jinsiy tuzilishini ŏrganish ham muhim ahamiyatga ega. Bu mamlakat ishlab chiQarishini tashkil etish, ayollar uchun mehnat turlarini tashkil etish va ish bilan ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Xotin-Qizlar ijtimoiy ahvolining ŏziga xos xususiyatlari ularning mehnat bilan bandligi, mehnat turi, oilaviy, turmush sharoiti va shu kabilarda aks etadi. Ularni oG’ir jismoniy mehnatdan xalos Qilish masalasi hozirda eng muhim masalalardandir. Prezident I.A.Karimovning tashabbusi bilan ilgari surilayotgan soG’lom avlod uchun kurashish millat kelajagini ta’minlashning eng muhim masalasidir.

Aholining oilaviy tarkibi soni, moddiy turmush darajasi, daromadi, oilaviy munosabatlarni va shu kabi masalalarni ŏz ichiga oladi. Oilani oziQ-ovQat va iste’mol mollari bilan ta’minlash muammolari davlat ijtimoiy siyosatining asosiy maQsadini ifoda etadi. Oilaviy tarkibni sotsiologiyaning maxsus sohasi – mikrosotsiologiyada ham chuQur tadQiQ Qilish maQsadga muvofiQdir.

Sotsiologiyada aholining genetik tarkibini ŏrganish borgan sari moddiy ahamiyatga ega bŏlmoQda. Unga aholining tabiiy va migratsion harakati kiradi. Ŏzbek millati boshQa millatlarga nisbatan ŏz tuG’ilib ŏsgan joyiga kŏproQ boG’langan bŏladi.

Ŏzbekistonda genetik tarkibiy ŏrganishga hozircha etarli e’tibor berilmagan. Uning ijtimoiy-demografik munosabatlardagi ahamiyati katta.

Ijtimoiy-demografik munosabatlarni aniQlashda mamlakat miQyosida ŏtkaziladigan aholini rŏyhatga olish muhim ahamiyatga ega. Aholining rŏyhatga olinishi, ayniQsa, hozirda, bozor munosabatlariga ŏtish davrida yuzaga keladigan kŏplab ijtimoiy-iQtisodiy, maishiy turmush sohalaridagi muammolarni hal etishda ahamiyati katta.

QishloQ aholisining ijtimoiy tarkibi jamiyat ijtimoiy tarkibining muayyan bŏlagi hisoblanadi. QishloQ aholisining ijtimoiy munosabatlarining muhim belgilari: yagona mehnat, er, mulkiy boshQaruv munosabatlarini ŏz ichiga oladi. Hozirda QishloQ aholisining tarkibida ham tabaQalashuv jarayoni kuchaymoQda. AyniQsa, QishloQQa sanoatning kirib kelishi, savdo-sotiQning rivojlanishi va boshQa omillar oQibatida QishloQ aholisi turli guruhlardan iborat birlik sifatida rivojlanmoQda.

Xulosa Qilib aytilganda, mamlakat ijtimoiy tarkibini sotsiologiya fani doirasida ŏrganish, uning rivojlanish istiQbollarini, ŏziga xos xususiyatlarini, mavjud ijtimoiy muammolarini tadQiQ etishda va zarur ilmiy-amaliy tadbirlar ishlab chiQarishda muhim ahamiyatga egadir.
Asosiy Ijtimoiy Normalar
Ijtimoiy me'yor - bu barcha odamlar uchun umumiy axloq qoida hisoblanadi. Bu ta'rif, bir xil, ya'ni barcha ijtimoiy normalarga amal qiladi. Lekin boshqa ijtimoiy normalariga qonun ustuvorligi o'rtasidagi farq nima? Bu savol bu maqolada javob berishga harakat qiladi. Bu boshqa ijtimoiy normalar qonunning ideal o'rtasidagi farqlarni aniqlash uchun bu tushunchalarni tushunish kerak, deb tushunish muhim ahamiyatga ega. Xo'sh, uning darhol unga pastga bo'lsin.
IJTIMOIY NORMALAR TUSHUNCHASI

Shunday qilib, biz bir majmui deb tushunish ijtimoiy normalar jamiyatning o'z-o'zini tartibga solish asosiy mexanizmi hisoblanadi -. Bu ijtimoiy normalar mavjudligi, biz jamiyatda ko'proq yoki kamroq yaxshi tartib mavjud ekanligini haqiqatni oldida qarzdorman. Ijtimoiy me'yor - bu o'z-o'zidan kabi inson hayotining bunday jihatlarini, o'z ichiga olgan murakkab hodisa, deb:
Oila. Bu yerdan emas ijtimoiylashtirish jarayoni shaxs jamiyat kirib -. Va nima o'tkazish qoidalarini mehribon oila bor va ular o'z a'zolarining qolgan uchrashdi qanday yoki buni qila olmaydi nima shaxsiy to'plam bog'liq.
Ish. Shunda biz ishga borish. Ijtimoiy normalar va bu erda sodir. Bu odam, ularni o'zlashtiradi va hamkasblari yoki buyuklarimizning bilan bog'liq munosabatlar, rioya qanday yaxshi. mutlaq muvofiqligi (ijtimoiy normalarga to'liq qabul asoslangan xulq) mansab o'sishiga olib kelishi mumkin emas.
Ta'lim. Maktab - inson ijtimoiylashtirish oilasida tashqari birinchi agentlari biridir. Bu tizimli asosiy ijtimoiy normalar bayon, lekin bir guruh bo'lib, amaliyotga tatbiq bolani yordam beradi bu erda.
Din. Bu turli standartlarga to'la. Ularning majmui har bir dinga xos bo'lgan, lekin hali ham madaniyatlararo elementlar bor. Misol uchun, bu kabi amrlar sifatida «Sen o'ldirish olmassan" yoki "Sen, o'g'rilik olmassan" - bu har qanday jamiyatda tabiiy o'tkazish asosiy qoidalari bor. Din butunlay qarama-qarshi jamiyatlari o'rtasida turli ijtimoiy normalar integratsiyasini beradi. Va bu din, albatta, yaxshi xizmat bor. Misol uchun, nasroniylik deyarli har qanday mamlakatda axloq asosiy qoidani joriy: "Agar senga amalga istamayman boshqalarga qilmang." Va, albatta, u ijtimoiy normalar eng, bu qoida asoslangan, deb. Lekin quyida batafsil gapirib.
Aloqa. ijtimoiy normalar asosiy maqsadi inson munosabatlarni tartibga solishdan iborat. Shuning uchun, bu ular sodir bo'lgan joy hisoblanadi. Ushbu maqola universal hisoblanadi. Axir, oila va maktab va din turli odamlar o'rtasidagi munosabatlarda to'la.
inson hayotining va boshqa ko'plab mavjud sohalar.
IJTIMOIY NORMALARI FUNKTSIYASI
Ijtimoiy me'yor faqat odamlarni ixtiro emas. Biz uni amalga ekanini anglab qilgan normativ vazifasini. Lekin u faqat bu yagona hodisa cheklangan emas. Boshqa nima vazifalari ijtimoiy norma tomonidan amalga oshiriladi? Ijtimoiy normalar jamiyat o'zini qo'ygan bunday muammolar bor:
nazorat o'lchov. Bu ijtimoiy normalar qaysi jamiyati hukm odamlar ko'ra, mos yozuvlar deb mo'ljallangan, degan ma'noni anglatadi. Bu baholash funksiyasi.
Majburiy sosyalizasyon. U oldingi avlodlarga o'z shu yoshga nisbatan haqoratli yozuvchi adolat bilan ancha yaxshi bo'ldi, shunday qilib, ijtimoiy normalar tizimi orqali, insoniyat tomonidan olingan barcha oldingi tajribasi, insonga berilishi yoshlik mumkin. Shunday qilib, jamiyatning evolyutsiyasi.
yaxshi taassurot qilish. Bir kishi ijtimoiy normalar o'zlashtirildi bo'lsa, u yomon muloqot qilindi odamlar fonida bir yaxshi holatda avval hisoblanadi. Eng yangi psixologik va kerak ijtimoiy yordam, yil o'tishi mumkin. Shunga ko'ra, ijtimoiy normalar bilan tanish bo'lgan bir kishi (ularga yoki yo'q rioya qilish - hammaning ish), bir yaxshi holatda avval hisoblanadi.
jamiyatning har bir a'zosi chegaralarini ko'rsatish.
Bu ijtimoiy normalar bo'lgan asosiy vazifalari bor. Bu yana bir qancha bor, deb ochiq-oydin emas. Lekin asosiy hali ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishdan iborat. tushunchaga yaqin ijtimoiy normalarga , texnik qoidalar, aloqa qoidalari uskunalar har xil bilan belgilanadi.
IJTIMOIY NORMALAR BELGILARI

Emas, balki har bir qoida ijtimoiy me'yor hisoblanadi. uni aniqlash mumkin belgilarini, davolash uchun Shuning oqilona.

Normativity. Bu muayyan vaziyat bilan bir odam tomonidan ta'qib qilinishi kerak qoidalarini anglatadi.
universal amal qilish. Ijtimoiy standartlari ular tegishli qat'i nazar toifali, juda barcha odamlarga aytib kerak.
Ijtimoiy koşulluluğun. Bu odatda jamiyat o'zi tomonidan ishlab chiqarilmoqda.
Sistematik. Har qanday ijtimoiy normalar bilan bog'liq.
Normativ. Ularning vazifasi, biz o'rgangan deb, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishdan iborat.
Xavfsizlik. ijtimoiy normalarga rioya etilishi ustidan nazorat qilish, ayrim tarzda amalga oshirilishi kerak.
Bu alomatlar ijtimoiy normalar bor. Ular huquqiy standartlar yoki yo'q birdek xos.
QONUN USTUVORLIGI
Va endi qonun ustuvorligi qanday xususiyatlari mavzuga bevosita davom. Bu umumiy bunday huquqiy normada? kuch belgisidir va bu hukumat xizmatida uni qo'yish xalq irodasini ifoda kerak ijtimoiy normaning Bunday. Amalda bu har doim emas. bir huquqiy normaning oyat-belgilar nima? qonun ustuvorligi qaysi qismlari bor?
ad
Faraz.
joylashtirish.
Quvvatlash.
Ushbu ehtiyot qismlar sobit emas, balki faqat mantiqiy tasdiqlangan, balki oldingi davlat tomonidan tartibga solish tajriba yordamida qilinadi. Biz tarixini o'rganish kerak nima uchun o'sha. Axir, u muayyan davlatning huquqiy hayot sifatini ta'sir qiladi.
IJTIMOIY BAZANI HUQUQIY FARQLAR
Va hozir biz ushbu moddaning amallaringizdan barcha uchun qiziqarli qismi kelib. odamlar tomonidan ilgari surilgan boshqa xatti-qoidalariga qonun ustuvorligi nisbati nima. qoidalar barcha turlari qanday tushunish juda boshidan, Buning uchun. Va bu bilimga asoslangan allaqachon batafsil ushbu mavzuni bilaman. Shunday qilib, inson xulq tartibga solish qanday ijtimoiy normalarga tegishli bo'lishi mumkin? Quyidagi turlari, ularni davolash:
Diniy.
Korporativ.
Oila.
Group.
axloq.
ijtimoiy normalari Bunday asosiy turlari. Bu ajratish etarlicha o'zboshimchalik deb atash mumkin. ijtimoiy normalar tushunchasi keng kifoya Lekin, keyin siz o'zingiz uchun deb o'ylayman mumkin. Va menga iymon, xato, qat'i nazar, siz sinash qanday qilish olmaydi. Axir, ijtimoiy normalarga nisbatan, ijod uchun bunday kosmik ochildi!
DEVIANT XULQ NIMA?
Deviant xulq - biz qo'ng'iroq qoidalar, buzilishi "ijtimoiy normalar." Va deviant xulq bir daraja yoki boshqa har birimiz xos bo'ladi. Xo'sh, ijtimoiy normalar chekinib turlari qanday, ko'raylikchi.
Daydi xulq. Bunday xatti-, non-huquqiy, ijtimoiy normalar buzgan.
Daydi xulq. Bu savol qonun ustuvorligini qo'ng'iroq qilish bo'lishi mumkin. Juda tez-tez, bu turi, shuningdek, jinoyatchilik deyiladi.
Bu ikki turdagi tushunish juda oson. Bu mashq odamlar, deb aytish uchun emas daydi xatti qonun liniyasi orqali qadam davom mumkin. ular bilan ijtimoiy ish amalga oshirish uchun vakolatli bo'lsa, ular ham ko'proq mos bo'lishi mumkin. Juda qattiq ba'zi odamlar ijtimoiy normalar mavjud. Va deviant xulq bu odamlar yomon ekanligini bir belgisi emas. Ular faqat yomon sosyalizasyon jarayoni ketdi.
MISOLLAR DEVIANT XULQ
Daydi xulq - ko'chada baland musiqa, uyatsiz ifodalar.
shunday qilib, qotillik, ommaviy teroristicheskie hujjatlar va - daydi xulq.
Bu misollarda, huquqiy va ijtimoiy normalar o'rtasidagi farq juda aniq ko'rinadi. Bu boshqa ijtimoiy normalariga qonun ustuvorligi o'rtasidagi farq nima bo'ladi.
ASOSIY IJTIMOIY NORMALAR
Umuman, ijtimoiy normalar asosiy nima nisbatan, keyin har bir kishi, bu savolga javob beradi. "Nima tamoyili bo'yicha ijtimoiy normalar katta qismini asoslangan": u, bu yo'lni qurish shuning ko'proq mantiqiy bo'ladi? Va bu erda biz juda oddiy qoida bilan duch: ". O'zingizni xafa qilmang va zarar yo'l qo'ymang" Bu holatda foyda ulkan soni bor:
Man o'z shaxsiy makon bosqiniga qarshi o'zini ta'minlaydi.
odamlar o'rtasida optimal dastlabki masofa o'rnatadi.
ijtimoiy normalar tizimi bilan bir u cho'pday qadam dastlab emas, balki muomala qanday tushunish mumkin.
ijtimoiy normalar tizimi ota-onalar yo'l ebeveynlik ko'rish yordam beradi.
Va, albatta, afzalliklari ham bor.
TOPILMALAR
Boshqa ijtimoiy normalar qonunning qoidalariga o'rtasidagi farqlar miqyosda boshlaydi. Biz allaqachon qonun davlat tomonidan tartibga solish faqat bitta elementi ekanligini ko'rdik.
Kelib.
Belgilar muvofiqligi.
Sanktsiyalar.
Rivojlantirish.
Batafsil darajasi.
Bu yerda ular ixtilof qilib. Va bu ro'yxat ancha katta. Lekin bu haqda murakkab hech narsa yo'q. Shunday qilib, biz qonun ijtimoiy standartlar o'rtasidagi asosiy farqlar tushunish. Bu huquqiy qoidalarning eng ijtimoiy dan ketdi deb tushunish muhim ahamiyatga ega. ikkinchisi asosiy, lekin davlat qonun bir ko'rinishi taqdim etadi, deb dalil bor - u ikkinchi darajali hisoblanadi.
Ijtimoiy normalar tizimi – bu jamiyatda kishilar xulqatvorini, muayyan guruh va jamoalar o‘rtasidagi munosabatlarni
tartibga soluvchi qoidalar majmuidir.
Ijtimoiy norma – bu kishilar hamda ularning jamoalari
o‘rtasidagi muayyan munosabatni tartibga soluvchi xulq-atvor
qoidasidir.
Ijtimoiy normalarning quyidagi turlari mavjud:
1) axloq normalari;
2) siyosiy normalar;
3) diniy normalar;
4) korporativ normalar;
5) urf-odat normalari;
6) an’ana normalari;
7) huquq normalari va boshqalar.
Axloq normalari – adolat va adolatsizlik, yaxshilik va yomonlik,
ezgulik va yovuzlik, maqtov va isnod, jamiyat tomonidan
rag‘batlantiriladigan yoki qoralanadigan xatti-harakatlar, or-nomus,
vijdon, burch, qadr-qimmat kabilar ko‘rinishida ijtimoiy hayot sharoitlarining bevosita ta’siri sifatida kishilar ongida
shakllanadigan qarashlar, tasavvurlar va qoidalardir.
Siyosiy normalar – jamiyatni boshqarish jarayonida siyosiy
hokimiyat sub’ektlarining o‘zaro va shaxslar bilan bo‘ladigan
munosabatlarini tartibga soluvchi qoidalar.
Ayni paytda jamiyatda yuz beradigan siyosiy tortishuvlarni hal
etishda siyosiy normalar bilan birga huquq normalarining ham o‘rni va
roli muhimdir. Shu bilan birga, bugungi kunda dunyoda globallashuv
jarayonlari ta’siri ostida insonlarning fikrlari, qarashlari
o‘zgarib bormoqda. Huquq ham siyosiy mazmun kasb etib qolmoqda. Biroq
siyosiy va huquqiy normalar o‘rtasida muvozanat bo‘lishi zarur”1.
Diniy normalar – shaxslarning ibodatga, muayyan din hukmron
mafkura bo‘lgan mamlakatlarda esa o‘zaro muomalasiga oid
munosabatlarni ham tartibga solishga qaratilgan qoidalar.
Korporativ normalar – shaxslarning muayyan uyushmalari,
guruhlari doirasida yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga
solishga qaratilgan xulq-atvor qoidalari. Xususan, jamoat
tashkilotlari ichki vazifalarni muvaffaqiyatli hal etish va o‘z
faoliyatlarini samarali tashkil etish maqsadida korporativ
normalarni ishlab chiqadi. Korporativ normalar muayyan bir jamoat
tashkilotining rahbar organlarini shakllantirish va ularning
faoliyat ko‘rsatish tartibi, vakolatlari, tashkilot a’zolarining
huquqlari, majburiyatlari va boshqalar to‘g‘risidagi normalar bo‘lib,
ular faqat o‘sha tashkilot a’zolariga nisbatan joriy etiladi va faqat
ular uchun majburiy ahamiyat kasb etadi.
Urf-odat normalari – kishilar o‘rtasida ko‘p marta
takrorlanganligi sababli odatga aylangan va shu tariqa avloddanavlodga o‘tib kelayotgan xulq-atvor qoidalari. Urf-odatlar muayyan
ijtimoiy muhitda tarkib topib, avloddan-avlodga o‘tib yuradigan
xulq-atvor qoidalari sifatida kishilarning tabiiy-hayotiy ehtiyoji
ko‘rinishida maydonga chiqadi va qayta-qayta takrorlanish natijasida
ular uchun odatiy hol bo‘lib qoladi.
An’anaviy normalar – jamiyatda qaror topgan ilg‘or, ijobiy
an’analarni asrash munosabati bilan yuzaga keladigan umumlashgan va
barqaror xulq-atvor qoidalari. An’analar kishilar avlodlari
o‘rtasidagi vorisiylikning xilma-xil bog‘lanish yo‘nalishlari
sifatida, kattalar tajribasi yoshlar tomonidan o‘zlashtiriladigan
uzatish mexanizmi sifatida maydonga chiqadi.
IJTIMOIY NORMALARNING UMUMIY VA O‘ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI
Ijtimoiy normalar o‘zaro umumiy jihatlar bilan birgalikda
o‘ziga xos xususiyatlarga ham ega. Buni huquq va axloq normalarining
o‘zaro nisbatida ham ko‘rib chiqish mumkin.
Huquq va axloqning umumiyligi quyidagilarda namoyon
bo‘ladi:
- ular birgalikda normativ tartibga solish tizimini tashkil
etuvchi ijtimoiy normalardan iboratdir;
- falsafiy nuqtai nazardan huquq va axloq – ijtimoiyiqtisodiy, madaniy va boshqa omillar bilan bir xil darajada bog‘liq
bo‘lgan ustqurma kategoriyalardir;
- huquq va axloq mavjud ijtimoiy munosabatlardan iborat
birdan-bir boshqarish ob’ektiga ega hamda ularning har ikkalasi ham
shaxslar va ularning jamoalariga yo‘naltirilgan;
- huquq va axloq normativ hodisalar sifatida shaxslarning
zarur va mumkin bo‘lgan xatti-harakatlari chegaralarini belgilaydi
hamda shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarni uyg‘unlashtirish vositasi
sifatida maydonga chiqadi;
- inson faoliyatini tartibga soluvchi omil sifatida ular shaxs
irodasining erkinligi va xatti-harakatlarini tanlash
imkoniyatlariga asoslanadi;
- huquq va axloq oxir-oqibatda bir xil vazifa, ya’ni ijtimoiy
hayotni tartibga solish va takomillashtirish, unga tashkiliy asoslarni
kiritish, adolat va insonparvarlik tamoyillarini qaror toptirish
vazifalarini ko‘zda tutadi.
Huquq va axloq normalari bir-biridan quyidagi jihatlar bo‘yicha farqlanadi:
1. Huquq va axloq bir-biridan, eng avvalo, o‘rnatilishi,
shakllanish usullari va manbalari bo‘yicha;
2. Huquq va axloq normalari ta’minlash usullari bo‘yicha;
3. Huquq va axloq normalari ifoda etish shakliga ko‘ra;
4. Axloq va huquq normalari kishilar ongiga ta’sir etish
xususiyati va usullariga ko‘ra;
5. Huquq va axloq normalari ularni buzganlik uchun
javobgarlik mohiyati va tartibi bo‘yicha;
6. Huquq va axloq normalari amal qilish sohalari bo‘yicha
farq qiladi.

Ijtimoiy normalar ning jamoaviy vakolatxonalari sifatida qaraladi maqbul guruh xulq-atvori, shuningdek alohida guruh xulq-atvorining individual tasavvurlari.^[1] Ular madaniy mahsulotlar (qadriyatlar, urf-odatlar va an'analarni o'z ichiga olgan) sifatida qaralishi mumkin^[2] Bu shaxslarning boshqalar nima qilishi va ular nima qilish kerakligi haqida asosiy bilimlarini ifodalaydi.^[3] A dan sotsiologik istiqbol, ijtimoiy normalar - bu jamiyat a'zolarining xatti-harakatlarini boshqaradigan norasmiy tushunchalar.^[4] Ijtimoiy psixologiya kichik guruh birliklarini tan oladi (masalan, jamoa yoki ofis kabi) me'yorlarni alohida yoki madaniy yoki ijtimoiy kutishlarga qo'shimcha ravishda tasdiqlashi mumkin.^[5]
Ijtimoiy psixologiya sohasida normalarning rollari ta'kidlanadi - ular muayyan vaziyatda yoki atrof-muhitdagi xatti-harakatlarni "tegishli xatti-harakatlarning aqliy namoyishlari" sifatida boshqarishi mumkin.^[6] Normativ xabarlarni targ'ib qilish mumkinligi ko'rsatildi ijtimoiy tarafdor xulq-atvorshu jumladan spirtli ichimliklarni iste'mol qilishni kamaytirish,^[7] saylovchilar faolligini oshirish,^[8] va energiya sarfini kamaytirish.^[9] Ijtimoiy me'yorlarning xulq-atvor tarkibiy qismining psixologik ta'rifiga ko'ra, me'yorlar ikki o'lchovga ega: xatti-harakatlar qanchalik namoyon bo'ladi va guruh bu xatti-harakatni qanchalik ma'qullaydi.^[5] Ushbu o'lchamlar normalarni o'zgartirish uchun normativ xabarlarda (va keyinchalik xatti-harakatlarni o'zgartirish) ishlatilishi mumkin. Xabar saylovchilarning ko'proq ishtirok etishini rag'batlantirish uchun yuqori darajadagi saylovchilarni tavsiflash orqali avvalgi o'lchovga yo'naltirilgan bo'lishi mumkin. Normalar boshqalarning kuzatilgan xatti-harakatlariga bog'liq ravishda o'zgartirilishi mumkin (qancha xatti-harakatlar namoyish etiladi).
Ijtimoiy me'yorlarni quyidagicha tasavvur qilish mumkin: "odamlar o'zlarining ijtimoiy muhitini hisobga olgan holda nima qilish kerakligini va qilmasligi kerakligini belgilaydigan qoidalar" (muhit, ijtimoiy-madaniy kontekst deb nomlanadi) va holatlar. Normalarni ekspertizadan o'tkazish "intizom va tadqiqot an'analari bo'yicha tarqalgan, bu atamani qanday ishlatish kerakligi to'g'risida aniq kelishuvga ega emas".^[10]
Mutaxasislarning fikricha, "hokimiyat" kategoriyasi- ta’riflash, tushinish va tushuntirish eng qiyin bo‘lgan tushunchalar sirasiga kiradi.
"Hokimiyat" tushunchasiga aniq ta’rif berish nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatgaq ega. Jamiyatda chuqur islohotlar o‘tayotgan bir davrda islohotlarning ko‘lami, sur’ati va samaradorligi hokimiyat sohasidagi o‘zgarishlar ko‘lami, sur’atq q va samarasiga to‘g‘ri proporsonal ekanligini judaq ko‘p mamlakatlar misolida ko‘rishimiz mumkin. Shuning uchun siyosatda hokimiyatning o‘rnini, vazifalarini va umuman, bu tushunchaning mazmunini to‘g‘ri anglash, siyosiy jarayonlar to‘g‘risida hukm yuritish, uni to‘g‘ri baholash imkonini beradi.
Ko‘pgina olimlar hokimiyatni siyosatning asosiy masalasi, uning bosh muammosi, deb hisoblaydilar. hokimiyat siyosata odamlar faoliyatining alohida bir sohasi sifatida shakllanish imkonini beradi.
Hokimiyatning maqsadi — ijtimoy hayotni tartibga solish, boshqarishdan iborat. Ko‘pgina olimlar uni odamlar o‘rtasidagi kauzal bog‘liklik tarzida tushuntiradilar. Shu tufayli hokimlik munosabatlarini tabiat yoki xayvonot dunyosida mavjud emas, deb hisoblanadi. Keyingilariga nisbatan ta’sir tushunchasi qo‘llanidi.
Jamiyatda, odamlar o‘rtasidagi munosabat tarzida vujudga keluvchi hokimiyat dastlab siyosiy tabiatga ega bo‘lmagan, chunki u asosan mos tushuvchi manfaatparni tartibga solgan (oqsoqollar, qabila boshliqlari, avliyolarning avtoritetga asoslangan anonim hokimiyati).
Jamiyatning rivojlanishi, uning keyingi murakkablashuvi hokimiyatning samaradorligini oshirish maqsadida markazlashuviga olib keladi. Hokimiyat qabila boshliqlari, beklar, xonlar, guruhlar qo‘lida to‘planadi (individual hokimiyat). Mana shu hokimiyatning mukammal shakllarini topishga intilish, ko‘pgina sharq mutafakkirlari asarlarida uchraydi. Ammo ijtimoiy tengsizlikning ortib borishi, ijtimoiy tizimlarning murakkablashishi hokimiyatning institutsional shakllarini keltirib chiqaradi. Hokimiyat boshqaruv, barqarorlik, muvofiqlashtirish vazifalarini bajaruvchi maxsus institutlarga tayana boshlaydi.
Aslida insoniyati tarixini hokimiyatsizlik (tartibsizlik, anarxiya) va hokimiyat mustabidjligi (diktatura) o‘rtasida eng maqul, o‘rta miyona yechimni topishdan iborat, deb aytish to‘g‘ri bo‘ladi.
Hokimiyat tabiati doimo o‘zgaruvchandir. Bu M.Dyuverjega uning ikki qiyofasi bor Yanusga o‘xshatish imkonini bergan: «Ikki qiyofali Yanus tasviri hokimiyat to‘g‘risida haqiqIy tasavvurlarni beradi. Bir tomondan bu bir guruhning o‘z manfaati yo‘lida ikkinchi Dune ustidan hukmronligi, ikkinchi tomondan bir guruhning o‘z manfaati yo‘lida ikkinchi guruh ustidan hukumronligi, ikkinchi tomondan – umumiy tartibni saqlash, barchaning manfaatii yo‘lida barchaning manfaatini birlashtirish vositasi. U yoki bu tomonning nisbati juda xilma-xil, davrlar, sharoitlar va mamlakatlardan kelib chiqib hokimiyatning bu ikki tomoni doimo mavjuddir».
Demak, aytish mumkin-ki, hokimiyat – yaxshi ham yomon ham emas, u betarafdir. Uning tabiati jamiyatda mavjud ijtimoiy-siyosiy munosabatlar, fuqarolarning siyosiy va huquqIy madaniyatini belgidlaydi.
Siyosiy fikr tarixida hokimiyatga e’tibor juda qadimdan mavjud. Hokimiyat to‘g‘risida fikr-mulohazalarni biz dunyodagi eng qadimgi qo‘lyozma manbalarida uchratamiz. O‘rta asr mutafakkirlari ham xokimiyat haqida ko‘p va ibratli fikrlarni qoldirganlar. Ularning aksariyatini biz, bugungi kun nuqtai nazaridan, me’yoriy yondoshuvlar qatoriga kiritamiz, chunki mualliflar, «hokimiyat» tushunchasiga ilmiy kategoriya tarzida qaramaganlar va uni ta’riflashga xarakat qilmaganlar.
Sharqona talqin (Kunszi) bo‘yicha, hokimiyat davlatda mujassam, davlat heokimityati ota hokimiyatiga, hukumdor va fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlarga tengdir.
Hukumdorning otalarcha g‘amho‘rligi, fuqarolarning farzandlik mehr-muhabbati-hokimiyatining asosiy tamoyilidir. Bu tamoyilning buzilishi hokimiyatning yemirilishi, jamiyatda tartibsizlik, beqarorlikning hukmronligi demakdir.
Mazkur talqinga binoan, hukmdor — mamlakat, el— yurt xalqning otasidir. Uning muqaddas burchi—mamlakatga otalik qilish, ya’ni xalqni to‘g‘ri yo‘lga boshlash va yomon yo‘ldan qaytarish, Vatanning farovonligini, tinch- totuvligini, osoyishtaligini ta’minlashdir. Xalq esa hukmdorning farzandi va tayanchidir. U farzandlik burchini bajarishi, ya’ni hukmdorning ishonchini oqlashi, mas’uliyatli bo‘lishi, buyruqlarga, ko‘rsatmalariga so‘zsiz itoat etishi va uni bajarishi zarur.
Islomiy talqinga ko‘ra, butun borliqdagi eng oliy hokimiyat Ollox taologa tegishlidir. Undan boshqa 18 ming olamda oliy hokimiyatga ega bo‘lgan zot yo‘q.
Olloxning irodasiga osmonlaru—yerdagi barcha narsalar, hukmdorlar ham, fuqarolar ham so‘zsiz buysunadi. Har bir inson, jamiyatda tutgan o‘rnidan kat’iy nazar 6archa yaxshiyu—yomon ishlari uchun yaratuvchi oldida javobgardir.
Olloxning yo‘rig‘iga amal qilgan kishilar bu dunyoyu u dunyoda saodatmand bo‘ladi, uning irodasiga bo‘ysunmay, haddan oshib, havoi—nafsga berilib yurganlar esa, bu dunyoda g‘azabga uchrab xor—zor bo‘ladi, u dunyoda azob- uqubatga duchor bo‘ladi.
Mazkur talqinga ko‘ra, hukmdor—Olloxning yerdagi soyasidir. Uning vazifasi Ollox hohish —irodasining Aniq ado etilishi to‘g‘risida g‘amhurlik qilishdan, uning yo‘l- yo‘rg‘ini joroy etishdan iboratdir.
Har bir mo‘min musulmon—Olloxning bandasidir. Uning vazifasi—Ollox, uning Rasuliga va o‘z rahbarlariga itoat qilishdir. Dunyoviy hokimiyat —Ollox taolo ko‘rsatgan hidoyat yo‘lidan boruvchi, u man etgan hodisalar—zalolat, razolat, nohaqlik, tartibsizlik, yovuzlik, tubanlik, munofiqlik bilan kurashuvchi va tinchlik, osoyishtalikni, farovonlikni ta’minlovchi vositadir.
Ammo jamiyatlar rivojlanishi bilan hokimiyat tabiati, mazmuni, talqinlari ham o‘zgarib bordi. Hokimiyatni ilohiy emas, ijtimoiy hodisa sifatida qarala boshlandi.
Yevropada shakllangan zamonaviy siyosiy tizimlarning rivoji, hokimiyat mazmuni va shakllarida katta o‘zgarishlar yuz berishiga olib keldi. G‘arb ijtimoiy tizimlarida hokimiyat, xususan, siyosiy hokimiyat eng oliy ijtimoiy qadriyat darajasiga ko‘tariladi. Natijada bu davrda, yashab ijod etgan jamiyatshunos olimlarning ko‘pchiligi-hokimiyatni ta’riflashga uringanlar.
O‘zbekiston zamonaviy jamiyatga aylanish jarayonida hokimiyat asosida ham yangicha munosabatlar tizimini shakllantirib borishi aniq. Shuning uchun zamonaviy jamiyatlarda bu borada mavjud fikrlar usib—o‘zgarishi jarayoniga bir oz batafsil to‘xtab o‘tamiz.
N.Makiavelli hokimiyat deganda davlat hokimiyatini tushunadi. Uningcha qhukumatning o‘z fuqarolarini boshqara olish qobiliyati—hokimiyat bo‘lib, davlat, siyosatning maqsadi—barcha vositalar 6ilan hokimiyatni kuchaytirishdir. "Hokimiyatning quroli —hukmronlikdir, hokimiyatning asosi-"yaxshi «qonunlar» va "yaxshi qo‘shindir". hokimiyat odamlar ehtiroslarini tinglovchi va ularda fuqarolik sifatlarini tarbiyalovchi kuchdir.ya
T. Gobbs hokimiyatni birinchi marta tushuncha sifatida ta’riflashga uringan. "Inson hokimiyati, — deb yozadi u,— kelajakda qandaydir imtiyoz; foydaga erishish uchun undagi hozir mavjud vositalardir.
Keyingi bosqich—M.Veber. Uning tahlilida hokimiyat tushunchasi zamonaviy aniqlikka ega bo‘ldi. Veberda hokimiyat "Aktor ijtimoiy munosabatda, qarshilikka qaramay, o‘z irodasini amalga oshirish ehtimoli, bu ehtimol nimaga asoslanishidan qat’iy nazar". Veber ta’rifida hokimiyatning uch eng muhim sifati ko‘rsatiladi: 1) hokimiyat individlarga xos xususiyat emas, ular o‘rtasidagi munosabatlar doirasida mavjud; 2) hokimiyat imkoniyat, ehtimollik terminlarida ta’riflanishi kerak; 3) hokimiyatning asosini hamma narsa, xususiyat yoki munosabat tashkil etishi mumkin. Gobbs kabi M.Veber ham hokimiyatni individlar o‘rtasidagi (ammo guruhlar yoki jamoalar o‘rtasidagi emas) atayin assimetrik (tengsizlik asosidagi) munosabat, deb tushunadi. Avtoritetdan farq qilib, hokimiyat ijtimoiy mavqelar yoki rollar bilan emas, individlarning shaxsiy sifatlari bilan bog‘liq. Ammo, Veber hokimiyat tushunchasini mavhum hisoblab, ko‘proq hukmronlik terminini ishlatishni ma’qul ko‘rgan.
Hokimiyatning zamonaviy nazariy tahlilida ikki asosiy an’ana yaqqol ko‘zga tashlanadi:
Birinchisi, hokimiyatning rypuhq konsepsiyasi (Dj. Skott atamasi) yoki "realizm an’anasi" (P.Dal atamasi), deb atalishi mumkin. U ibtidosini T.Gobbs, M.Veberdan olib, X.Lassuel va E.Keplen, R.Dal, D.Kartrayt, S.Loks, E.Giddens v.h.lar tadqiqotlarida namoyon bo‘lgan. Ular hokimiyatni individlar o‘rtasidagi mavjud yoki bo‘lishi mumkin bo‘lgan ixtilofni o‘z ichiga oluvchi tengsizlik munosabati deb baholashadi. Hokimiyat shunday ta’sir doirasida vujudga keladiki, unda subyektlardan biri ikkinchisiga uning qarshiligiga qaramay ta’sir eta olish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Hokimiyat kimdandir ustunlik, "nol miqdori" munosabati sifatida ta’riflanadi. ("Nol miqdori" qaysidir individ va guruhlar hokimiyatining ortishi boshqa individlar va guruqlar hokimiyatining kamayishini anglatadi).
Ikkinchi an’ana "hokimiyatning noguruhiy konsepsiyasi —"nol miqdori" g‘oyasini inkor etadi va hokimiyat barchaning foydasiga xizmat qila olishidan kelib chiqadi. Bunda hokimiyat butun jamoaga tegishli manba, butun jamoaning biron foydaga erishishi qobiliyati sifatida qaraladi. Hokimiyatning legitim xarakteri uning alohida individlar, rypuhira emas, butun jamiyatga tegishli ekanligida, deb ta’kidlanadi. Bu qarashlarning ibtidosini biz Aflotun, Arastuda uchratsak, zamonaviy mualliflardan T.Parsons, X.Arendt va qaysidir darajada M.Fukolarni shu nazariya tarafdorlari, deb ayta olamiz.
Bunday tahlil asosida Parsons hokimiyatni an’anaviy ta’riflardan ancha farqli usulda ta’riflaydi. Hokimiyat aktorlar yoki munosabatlar xususiyati emas, tizimlarning xususiyati (resursi) sifatida ta’riflanadi. Hokimiyat "tizim elementlari o‘z burchlarini bajarishlarini ta’minlashga bo‘lgan umumiy qobiliyat bo‘lib, kollektiv maqsadlarga erishishga intilgani uchun legitimlashadi va itoat etilmagan hollarda sanksiyalar qo‘llashni nazarda tutadi.boshkarish vositalarini xarakterlaydi. Ular bir funksiyani bildirganlari uchun sinonim sifatida qo‘llanishlari mumkin, lekin mohiyati jihatidan turli holatlarni ifodalaydilar. Ularni aralashtirish nafaqat "lingvistik karlikni" balki "siyosiy ko‘rlikni" ham, ya’ni siyosiy jarayonlarni aks ettirishdagi "ko‘rlikni" anglatadi. Negaki bunda asosiy siyosiy masala — "kim kimni boshqaryapti?" degan savol bo‘lib qoladi. Uning fikricha bu bosh masala emas.
Parsonsdan farqlicha, Arendt hokimiyat va zo‘rlikni aniq farqlaydi: zo‘rlik-mohiyatiga ko‘ra doimo erishayotgan maqsadlari orqali oqlashga muhtoj. Hokimiyat esa kelishuvga asoslangani uchun, oqlanishga emas, legitimlikka muhtoj. U nimagadir erishish vositasi emas. U umumiy iroda va ijtimoiy birlikni amal qilishini ta’minlaydi, zo‘rlik va hokimiyat ko‘pincha qo‘lma—qo‘l, yonma-yon kelishsa—da, ular bir—biriga qarama—qarshidir. Hokimiyat zo‘rlikka asoslanmaydi, aksincha zo‘rlik hokimiyatni yemirishi mumkin, ammo yarata olmaydi. Bunday fikr mantiqidan quyidagi xulosa kelib chiqqan: istibdodga asoslangan tuzum zo‘rlikka eng ko‘p suyangan va hokimiyatga
eng kam darajada ega boshqaruv shakli.
Hokimiyatning mazmuni, mohiyati, chegaralariga doir bahs davomida hokimiyat "qiyofalari" haqida ham munozara yuritildi. Xususan, amerikalik politolog Robert Dal hokimiyatning bir o‘lchovli modelini yaratadi va unga "maqsadlar borasidagi ochiq ixtilof" sifatida qaraydi. Bu — hokimiyatning birinchi qiyofasi. YA’ni siyosiy hokimiyat bir guruh indvidlarning ikkinchi (boshi) guruhga o‘z maqsad — manfaatlariga mos qarorlar qabul qilish orqali irodalarini o‘tkaza olishdir.
Boshqa amerikalik tadqiqotchilar P.Baxrax va M.Baratslar hokimiyatning ikkinchi qiyofasi ham mavjudligini, u qarorlarni qabul qilmaslik vaziyatida namoyon bo‘lishini ta’kidladilar. YA’ni o‘zi uchun xavfsiz muammolarni ommaviy muhokamaga kiritib, bunga xizmat qiluvchi qadriyatlar va institutlarni yaratadi va mustahkamlaydi. A buning uddasidan qay darajada chiqa olsa, shu darajada yechimi manfaatlariga ziyon yetkaza oladigan
Siyosiy hokimiyat subyektlariga davlat va uning institutlari, siyosiy elitalar, siyosiiy yetakchilar. siyosiy partiyalar kiradi. Hokimiyat egalari sifatida subyektlar bir qator belgilarga ega bo‘lishi kerak: hokimlik qqilish istagi va o‘z zimmasiga mas’uliyatni ola bilish, bilim, imkoniyatlarni ishga sola bilish, avtoritetiga ega bo‘lish singari.
Siyosiy hokimiyat obyekti — subyekt faoliyati qaratilgan individ, ijtimoiy rypuh, qatlam, jamiyatdir. Eng zamonaviy hokimiyat konsepsiyalari hokimiyatning "kommunikativ" jihatiga diqqatni qaratar ekan, hokimlik munosabatlari ikki tomonlama, assimetrik (tengsiz) munosabatlar ekanligini ta’kidlashadi. Hokimiyatshunoslikda mashhur misolni biz kam keltiramiz: Chorrahadagi nozir qo‘lidagi tayeq, xushtak, qo‘l ishoralari bilan haydovchini to‘xtashga, unga—chapga burilishga v k. majbur qladi. Nozir iltimos yoki taklif qilmaydi, u buyuradi. Militsiya hodimi (subyekt) shofyor va yo‘lovchi (obyekt) uchun tushunarli imo—ishora tilida gaplashadi va shu tariqa o‘z hokimiyatini amalga oshiradi. Obyektning subyekt irodasiga bo‘ysunishga tayyorligi hokimiyat mavjudligi yoki e’tirofining muhim shartdir. Agar bunday bo‘lmaganda edi militsioner shofyorni o‘z aytganini kuch bilan qildirishi kam mumkin edi (uni qo‘lidagi tayeq bilan urishi, qamashi, otib tashlashi). Lekin bu holatda ran hokimiyat to‘g‘risida emas, kuch, zo‘rlik ishlatish haqida ketgan bo‘lar edi.
Ushbu misoldan kelib chiqadigan xulosa shuki, hokimiyat subyekt va obyekt o‘rtasida asosan ihtiyoriy ikki tomonlama muloqat natijasida vujudga keluvchi hodisadir.
Siyosiy hokimiyat resurslari subyektning hokimiyat obyektiga ta’sirini ta’minlovchi barcha vositalardir. Ishontirish, rag‘batlantirish, qo‘rqitish — subyekt obyektga ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan vositalaridir. Xususan, X.Vamberida shunday гувоҳликни учратамиз: "Улуғ амалдорлар o‘z vazifalarini bajargan paytda, soliqlar yig‘ish vaqtida yumshoq muomala qilishlari shart bo‘lgan. qamchi ishlatish man qilingan. Bu to‘g‘rida Temurning o‘zi aytadi: "Har bir vali o‘zining qamchisi kabi ahamiyatga ega bo‘lmasa, u kishi to‘ralik mansabiga loyiqq emas". Bu yerda gap — avtoritet to‘g‘risida ketyapti.
Jamiyat rivojlanishiga qarab hokimiyat qo‘llaydigan asosiy resurslar ham o‘zgarib borgan. Masalan, ibtidoiy jamiyatlarda hokimiyat asosan yetakchi, qabila boshligi avtoritetiga tayangan. Keyinchalik ularning o‘rnini boylik, kuch egallagan, sanoati rivojlangan mamlakatlarda hokimiyat tayanuvchi asosiy resurs — tashkilot, ya’ni byurokratiya, partiyalar, - xarakatlar bo‘lib qoldi. Zamonaviy jamiyatlarning eng asosiy resurslari — bilim, axborot, deb ta’kidlanyapti.
Utilitar resurslar — bu, kishilarning kundalik ehtiyojlari va talablarini qondirish bilan bormoq bo‘lgan moddiy va boshqa ijtimoiy vositalardir. Bu vositalardan kishilarni rag‘batlantirish uchun ham, jazolash uchunyaham foydalaniladi.
Majburlovchi resurslar — bu ma’muriy jazolash bilan bog‘liq bo‘lgan vositalardir. Bu vositalardan odatda utilitar resurslar ish bermay qolgan paytda foydalaniladi. Bunga iqtisodiy sanksiyalardan hayikmaydigan ish tashlovchilarni sud orqali ta’qib etishni misol qilib ko‘rsatish mumkin.
Me’yoriy resurslarga-insonning ichki dunyosi, qadriyatlar va xulq — atvoriga ta’sir ko‘rsatuvchi vositalar kiradi. Ular bo‘ysunuvchilarga rahbar va ijro etuvchilar manfaatlarining umumiyligini tushuntirishga, hokimiyat subyekti xarakatlarining ma’qullanishini, uning talablari qabul qilinishini ta’minlashga qaratilgan.
Ilmiy adabiyotlarda hokimiyatning resurslarini inson va jamiyat faoliyatining muhim sohalari — siyosiy- huquqiy, iqtisodiy, sotsial, madaniy — axborot, kuch ishlatuvchi sohalarga biioan turkumlashtirish ham keng tarqalgandir.
Siyosiy — huquqiy resurslar — bu ijtimoiy tartibni, xavfsizlikni, barqarorlikni, fuqarolarning tinchligi- osoyishtaligini, jamiyatning yaxlitligi va bir butunligini ta’minlovchi vositalardir. Bu vositalarga dasturiy hujjatlar, Konstitutsiya, qonunlar va ularni ishlab chiqish, irodasini ya amalga ya oshiruvchi vosita sifatida foydalanilganda hokimiyatning resursi bo‘lib yuzaga chiqadi. Umuman, inson nafaqat hokimiyatning resursi, balki uning yasubyekti va obyektidir.
Hokimiyatning turlari
Politologiya va sotsiologiyaga oid adabiyotlarda hokimiyat turlarini Aniqlashning xilma — xil usullari uchraydi. Ulardan eng asosiysi quyidagilar:
Mavjudlik sohasiga ko‘ra quyidagi hokimiyat turlari ajratiladi: iqtisodiy, axborot, ijtimoiy, siyosiy, xarbiy, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud hokimiyatlari. Keyingi uch hokimiyat turli davlatga tegishli.
Hozirgi dunyoda respublika boshqaruvi amal qilayotgan jamiyatlarning deyarli barchasida davlat hokimiyati qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud hokimiyatlariga bo‘lingan. O‘z vaqtida Arastu hokimiyatning uch turi mavjudligini aytib o‘tgan. Ammo cheksiz hokimiyatni nazorat qilish va bo‘lish mexanizmi sifatida bu g‘oya ilk bor Jon Lokk (1632 — 1704) tomonidan 1688 yil ingliz "Shonli inqilobi" davrida monarx hokimiyatini parlament ya foydasiga cheklash masalasini hal qilish jarayonida mukammal ishlab chiqildi. Lokk xalq suvereniteti asosidagi konstitutsion hukumat amal qilishini, qonunlar parlament tomonidan ya ishlab chiqilib, hukumat ularni ijro etishi lozimligini talab etgan.
Ammo hokimiyatlar bo‘linishi g‘oyasining muallifi, deb Sharl Lui Monteskye (1659 — 1753) e’tirof etiladi. Uya-yagona davlat hokimiyatini uch teng vakolatli va mustaqil qismga: qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga ajratishni taklif etdi. Hokimiyatlarning hech biri cheksiz bo‘lishi yoki boshqalardan ustun bo‘lishi mumkin emas. Sud hokimiyati parlament va hukumatning konstitutsiya va qonunlarga amal қилишини кафолатлаши керак бўлган.
Bu tamoyil qqhuquqIy tarzda ilk bor AqSH Konstitutsiyasida 1778 yilda bayon etildi. Unda Monteskye nazariyasi tutib turish va bosim mexanizmlari bilan to‘ldirilgan.
Hokimiyatlar bo‘linishi tamoyilining amal qilishi, shuningdek, ommaviy axborot vositalarining hokimiyat faoliyatini tahlil va tanqid qilish erkinligini, hamda kuchli, qonun asosida faoliyat ko‘rsatuvchi muxolifotni nazarda tutadi.
Turli mamlakatlarda hokimiyatlar bo‘linishi tamoyilining mazmuni va amalga oshirilishi turlichadir. Ammo ularning o‘zaro hamkorligi va nazorati mexanizmi hokimiyat faoliyati samaradorligini ta’minlaydi, qonun ustivor, huquqiy — konstitutsion davlat shakllanishiga xizmat qiladi.
Iqtisodiy hokimnyat — iqtisodiy imkoniyatlar, moddiy boyliklar ustidan nazoratdir. Iqtisodiy hokimiyatga quyidagi tarkibiy qismlarni birlashtirish orqali erishiladi:
1) moliyavny qudrat. Moliyaviy imkoniyatlar faqat iqtisod uchun emas, balki turli imtiyozlar, bosim o‘tkazish va o‘ziga ma’qul siyosiy qarorlarni qabul qilinishiga erishish (lobbizm), foydali munosabatlar o‘rnatish v.x. vositasi sifatida iqtisodiy omillarni boshqalariga konvertatsiya qilishning ajoyib qurolidir.
2) axborot ta’siri. Tezkorlik bilan undirilgan axborot pulga oson almashinadi. Aytishlaricha, biron Rotshild bu imkoniyatni muvaffaqiyatli qo‘llagan ekan: Vaterlo jangida Napoleon mAg‘lubiyati haqidagi xabarni kaptarlar vositasida birinchi bo‘lib olganidan so‘ng u bu xabarni bir necha soat ichida birjadagi spekulyatsiya vositasida millionlarga aylantirib oldi. Hozirgi vaqtda kapitali boshqarish — banklar, moliya tuzilmalari, korporatsiyalarni birlashtiruvchi keng tarmoqli axborot tizimlaridan iborat.
3) moliyaviy ittifoq tarkibida o‘z o‘rnini to‘g‘ri Aniqlash. Bu o‘rin nafaqat subyektning iqtisodiy qudrati, balki u egalik qilayotgan va shu ittifoq uchun zarur hokimiyat elementlari bilan ham belgilanadi.
4) davlat bilan aloqalarning (korrupsiya emas) mavjudligi.
5) kuch bosimi mavjudligi.ya
F.Xayyek bir o‘rinda "iqtisodiyqnazorat — inson hayotining" sohalaridan biri ustidan «oddiy» nazoratyaemas: bu — barcha mAqsadlarimizga erishish vositalari ustidan nazoratdir," — deb ta’kidlagan edi. Iqtisodiy hokimiyat siyosatga kuchli ta’sir o‘tkazadi. Negaki odamlarning asosiy hayotiy ehtiyojlari iqtisod sohasida yotdi. Bu yerda esa pul, boylik, manfaat-singari omillar universal, doimiy, sezilmas vosita sifatida saylov saylovchilar, siyosatchilar, deputatlar chunki, faoliyatiga ta’sir ko‘rsatib keladi.
Ijtimoiy hokimiyat jamiyatdagi mavqe, maqom, imtyozlarni taqsimlaydi.
Ma’naviy-axborot hokimiyati — bilim va axborot ustidan nazoratdir. Keyingi vaqtda OAV, universitet va maktablar hokimiyatning muhim omiliga aylanmoqda: muloqotning an’anaviy shakllari (oila, qo‘shnichilik, qarindoshchilik, hamkasabalik)dan inson juda kam foydalani6, axborotni asosan televideniye, radio, matbuotdan olishi; ta’siriniyg sezilmasligi, glaballigi, tezligi va manipulyatsiya imkoniyatlari cheksizligi— buning asosiy sababidir.
Demokratik jamiyatda axborot institutlari odamlarning bilimini chuqurlashtirish, Duneqarashini kengaytirish vazifasini bajaradi.
Yuqoridagi barcha shakllar ichida siyosiy hokimiyat eng asosiysi bo‘lib xizmat qiladi. Bu — uning ko‘plab manfaatlarni muvofiqlashtirish vositasi ekanligi, kuchga legitim tarzda tayanishi, qarorlarining boshqa qhokimiyat turlari uchun majburiyligi, suverenligi, imkoniyatlarining xilma—xilligi, qarorlar qabul qilinishi bir markazliligi bilan bog‘liq.
Ijtimoiy munosabatlarning tabiati (formatsion turi) ga ko‘ra: quldorlik, feodal, kapitalistik hokimiyat ajratiladi;
Xokimiyat subyekti va obyekta xususiyatlariga ko‘ra individual va kollektiv hokimiyat, davlat va nodavlat hokimiyati singari turlari ajratiladi;
Jamiyatda amal qilish usuliga ko‘ra hokimiyat demokratik, avtoritar va totalitar shakllarga ega;
Obektniig subektga itoati manbalari va sabablariga ko‘ra hokimiyatning quyidagi shakllari mavjud: kuch, majburlash, rag‘batlantirish, ishontirish, manipulyatsiya va avtoritet. Kuch shaklidagi hokimiyat subektning ko‘zlagan maqsadiga obektga jismoniy yoki ruhiy ta’sir o‘tkazish, yoinki uning harakatlarini cheklash orqali erishish qobiliyatni bildiradi; majburlashda obyekt subyekta itoat etmagan holda unga nisbatan kuch ishlatish tahdidi mavjud; rag‘batlantirish asosida hokimiyat subyekta obyekt manfaatdor bo‘lgan imtiyoz va xizmatlarni unga taqdim eta olish qobiliyati yotadi; ishontirish manbai bo‘lib hokimiyat subyekta obyektni itoat ettirish uchun qo‘llashi mumkin bo‘lgan dalillarga egalik xizmat qiladi; manipulyatsiya subyektning obyektga yashirin ta’sir o‘tkaza olish qobiliyati; avtoritet shaklidagi hokimiyatda subyektga xos muayyan xususiyatlar birligi obyektni uning buyrug‘ini qabul qilishga undaydi. Itoat manbaiga ko‘ra avtoritet shaxsiy, an’anaviy yoki letal bo‘lishi mumkin.
Hokimiyatning legitimligi
Fransuz politologi J.L.Kermonn legitimlikni biror mamlakat siyosiy hokimiyatining shu mamlakat qadriyatlariga muvofiqligi, deb ta’riflaydi. M.Dyuverje yana bir qo‘shimcha qiladi: xalq birdam bo‘lgan har qanday tartib — legitimdir.
Aslida legitimlik tushunchasi tahlili nima uchun odamlar hukmronlikka da’vo qiluvchilarga itoat etadilar; hukmronlikni oqlovchi ichki asoslar qaysi va qanday tashqi vositalar unga tayanch bo‘lib xizmat qiladi? — degan savollarga javob berishi kerak. M.Veber mana shunday ichki oqlash, ya’ni legitimlik asoslarining uch turini ko‘rsatgan. "Birinchidan, — deb yozadi u, — bu — "doimo o‘tmishdagi" ning: azaliy, mazmun va unga rioya etish odati bilan ilohiylashtirilgan fe’l — atvorlar avtoriteti — uni patriarx yoki eski ko‘rinishdagi patriamonial knyaz amalga oshirgan tarzdagi "an’anaviy hukmronlikdir", so‘ngra ilohiy shaxsiy qobiliyat (xarizma) avtoriteti, biror
insonda daho, yetakchilik sifatlari: mo‘jiza, qqahramonlik v.b.larning mavjudligi tufayli kelib chiqadigan turliq shaxsiy sadoqat va shaxsiy ishonch, uni payg‘ambar yoki siyosat sohasida, buyuk knyaz — lashkarboshi, plebissitar hukmdor, yoxud buyuk notiqq, yohud siyosiy partiya rahnamosi amalga oshirgan tarzida ya xarizmatik hukmronlik; Va, nihoyat, belgilangan qoidalarni itoat bilan bajarishga qaratilgan hukmronlik, uni zamonaviy "davlat xizmatchisi," va unga o‘xshash qobiliyat egalari amalga oshirgan tarzda- konuniylik tufayli hukmronlikdir."
An’anaviy legitimlikni an’analarga sodiqlik tarzida baholash mumkin. Asli tushunchasining kelib chiqishi ham (fr. — legitim "konuniy") — ya "monarxistik"., Xali ham Fransiyada taxt qonuniy vorislari, tarafdorlarini legitimistlar, deb atashadi. Bu turdagi legitimlik barcha jamiyatlarda uchraydi. Xususan, Amir Temurning xonlik mavqeini egallashi tarixi — buning yorqin dalilidir.
Xarizmatik legitimlik-yetakchi ya shaxsigagina ishonch, sadoqat tufayli uning hokimiyatini tan olishdan iborat. M.Veberning o‘zy bu holda — tarixiy vaziyat taqozosi bilan yangi sulola, tartib o‘rnatyshi lozim bo‘lgan g‘olib — yetakchini nazarda tutgan. Amerikaning birinchi prezidenti J.Vashington, Fransiya -Prezidenti — general Sh, de Goll, mamlakatimiz prezidenti —I.Karimov — xarizmatik yetakchilardir.
Ratsional — qonuniy legitimlik an’ana yoki shaxsiy sifatlarga emas, siyosiy qhokimiyat kelib chiqishi va faoliyati demokratik huquqiy tartib — talablarga mos kelishiga asoslanadi. 2000 yilda AKSH Prezidentligiga o‘tkazilgan saylovlar jarayoni ratsional — qonuniy legitimlikning yorqin misoli bo‘la oladi: qonunda ko‘zda tutilgan tadbirlar asosida g‘olib aniqlanadi va tomonlar ushbu qarorga bo‘ysunadilar.
Legitimlikning boshqa turlari ham mavjud. Demokratik davlatlarda ratsional — huquqiy legitimlik asosan tarkibiy yoki institutsional legitimlik shaklida namoyon bo‘ladi. U fuqarolarning ayrim shaxslarga emas (shaxsiy legitimlik) davlat tuzilishiga bo‘lgan ishonchiga asoslanadi.
Mafkuraviy legitimlik mohiyati hokimiyatni mafkura yordamida oqlashdan iborat. Mafkura hokimiyatning xalq, millat yoki sinf manfaatlariga muvofiqligini, boshqarish huquqini asoslaydi. Mafkura kimga yo‘naltirilganligiga va qanday g‘oyalardan foydalanishga ko‘ra mafkuraviy legitimlik sinfiy yoki etnik legitimlik tabiatiga ega bo‘lishi mumkin, ya’ni jamiyatni boshqarish qqhuquqira muayyan sinf (millat) gina egaligi asoslanadi.
Sobiq sotsializm mamlakatlarida sinfiy legitimlik, tarqalgan edi. XX asrning ikkinchi yarmida juda ko‘p yosh davlatlar aholi e’tirofi va madadiga ega bo‘lish uchun o‘z hokimiyatlarini millatchilik g‘oyalari (etnik legitimlik) asosida legitimlashga urinadilar va etnokratik rejimlar o‘rnatadilar.
Shunday qilib, legitimlik — hokimiyat va jamiyat munosabatlarining shunday sifatiki, unda itoat etuvchilar hokimiyatii eng oliy qadriyat sifatida tan olib, uning boshqarish hukukini ihtiyoriy ravishda e’tirof etadilar. Legitimlik — hokimiyatning odamlarda mavjud siyosiy - institutlarning samaradorligiga bo‘lgan ishonchini shakllantirish va tutib turish qobiliyatiga asoslanadi.
Legitimlik va legallik (qonuniylik) tushunchalarini bir — biridan farqlash kerak. Legallik — hokimiyatning huquqiy asosini, uning huquqiyqme’yorlarga muvofiqligini anglatsa, legitimlik — hokimiyatga ishonch va uni xalq tomonidan qabul qilinishini anglatadi. Ko‘rya psizki, ikkinchi holda biz ma’naviiy sifat 6ilan to‘qnash kelyapmiz. qonun chiqaruvchi va uning bajarilishini ta’minlovchi har qanday hokimiyat — legal, ya’ni qonuniydir. Ayni vaqtda u xalq tomonidan e’tirof etilmasligi va nolegitim bo‘lishi mumkin. Yorqin misol: Hindiston Milliy — ozodlik harakatining ohirgi bosqichida ingliz (legal) hokimiyati qarorlarining aholi tomonidan bajarilmay qo‘yilganligi — inglizlarning Hindiston mustaqilligini tan olishiga majbur qilgan kuchli omil bo‘lgan.
Hozirgi vaqtda legitimlik bilan bog‘liq jarayonlar asosan ratsional — qonuniy tarzda tartibga solinadi. Shu o‘rinda zamonaviy siyosiy tashkilotlar faoliyatini belgilovchi qoidalar o‘zgarmas doimiy (konstitutsion) va o‘zgaruvchan bo‘lishini ham aytib o‘tish lozim. Konstitutsiya va konstitutsion tartibga ligitimlmk dahldor emas, chunki ular o‘zgarmasdir (xalqning, jamiyatning pirovard mAqsadlari Bilan bog‘liq). Amaldagi hokimmiyat esa aksincha, o‘z ligetimligini tasdiqlatib borishi lozim. Masalan, zamonaviy saylovlar instituti ayrim tadqiqotchilar tomonidan ligetimlikning o‘ziga xos sun’iy inqirozi, deb ataldi. Konstitutsion tamoyillar va umumiy qoidalar asosida o‘tadigan raqobatli saylovlar davomida siyosiy hokimiyat o‘z ligetimligini har gall yangidan tasdiqlab oladi. Shuning uchung, masalan, Prezident vav parlament xalq nomidan so‘z yuritish huquqiga ega yagona siyosiy tashkilot deb, hisoblanadi. Har bir tarixiy davrda siyosiy hokimiyat o‘z rivojlanishida o‘ziga xos tendensiyalariga ega bo‘ladi. Bundan hozirgi davrdagi siyosiy hokimiyatning rivojlanishi ham mustasno emas. Hozirgi davrda siyosiy hokimiyatning rivojlanishida quyidagi tendensiyalarni ajratib ko‘rish mumkin.
Dunyodagi ko‘p mamlakatlarda totalitar va avtolitar tartibot shakllaridan voz kechish huquqIy demokratik, huquqIy davlatni qurishga intilish hozirgi davrda siyosiy hokimiyat taraqqiyotining asosiy tendensiyasi hisoblanadi. Bu yo‘l ko‘p mamlakatlarning Konstitutsiyalarida, shu jumladan O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida ham o‘z ifodasini topgan.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi mamalakatni demokratik yo‘ldan rivojlantirishning schiyosiy dasturidir. Undan Respublika ijtimoiy hayotini demokratlashtirishning asosiy tamoyillari asoslab berilgandir.
Hozirgi sharoitda siyosiy hokimiyatning rivojlanishidav demokratik tendensiyalarning kuchayishini nafaqat Konstitutsiyalarda, balki real hayotda ham kuzatish mumkin. Bu ijtimoity-siyosiy xarakatlar va nodavlat birlashmalarining hokimiyatiga ta’sirining ortib borishida fuqarolik jamiyatning qaror topishi va rivojlanishida ko‘rinadi.
Hokimiyat bo‘linishining chuqurlashuvi – hozirgi davrda siyosiy hokimiyat rivojlanishining eng muhim tendensiyasi hisoblanadi. Bu hokimiyat shahobchalari vakolatlarining qayta taqsimlanishida ya’ni ijro etuvchi hokimiyat vakolatlarining qonun chiqaruvchi va sud hokimiyati foydasiga qayta taqsimlanishida ko‘rinadi.
Hokimiyatning nomarkazlashuvi – hozirgi davrda siyosiy hokimiyat rivojlanishining yana bir muhim tendensiyasi hisoblanadi. Bu markaziy davlat tuzilmalari vakolatlarining mahalliy tuzilmalar foydasiga qayta taqsimlanishida, ya’ni o‘z-o‘zini boshqarishning rivojlanishida kuzatiladi. Hozirgi davrda siyosiy hokimiyat rivojlanishining yana bir muhim tendensiyasi – hokimiyatning ihchamlashuvi bilan bog‘liqdir. Bu tendensiya byurokratik boshqaruv apparatining qisqarishi va uni saqlashga ketadigan harajatlarining kamayishida ko‘rinadi. Davlat xizmatchilari byurokratlar jamiyat manfaatlariga mos kelmaydigan egoistik manfaatlarga moyildirlar. Shuning uchun ham ularning qisqarishi hokimiyat tuzilmalarini mustahkamlashga imkon beradi.
Hozirgi davrda siyosiy hokimiyatning rivojlanishidagi asosiy tendensiyalaridan yana biri – hokimiyat shahobchalarit faoliyatining baynalminallashuvidir. Bu tendensiya halqaro miqyosdagi globallashuv natijasi bo‘lib, alohijda olingan mamlakat siyosiy hokimiyatiga halqaro muammolar ta’sirining ortib borishida parlamentlararo hukumatlararo aloqalarning kuchayishida ko‘rinadi. Bugungi dunyoda har bir milliy davlat hokimiyati umumbashariy muammolarning ta’siri kuchayib borayotganligini inkor eta olmaydi. U Ushbu muammolarning yechimini topish uchun birgalikda xarakat qilishi majbur. Shu boisdan ham, har bir milliy davlat hokimiyatning olib borayotgan ichki siyosati halqaro siyosat va halqaro munosabatlarning tarkibiy qisimiga saylanmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - T.: «O‘zbekiston». 2010.
2.Karimov I.A. «O‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlarini yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslari shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari» 9 —jild. – T.: 2002.
3.Karimov I.A. Bizning maqsadimiz — jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. - T.: «O‘zbekiston». 2005.
4. Karimov I.A Yuksak ma‘naviyat - yengilmas kuch. T., 2008 yil.
5. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T., 2011 yil.
6.Politologiya. O‘quv qo‘llanma. T. A. Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti. «O‘AJBNT» markazi. 2002.
7.Yusupova G.X., Jabborov X.J., Qosimova X.X. Siyosat nazariyasi. – T.: 2003.
8.Pugachev V.P., Solovyev A.I. Siyosatshunoslikka kirish. Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. - T.: «Yangi asr avlodii». 2004.
9.Makarenkov YE.V., Sushkov V.N. Politologiya: albom-sxem. - M.: 1998.
10. Mustaqillik izohli ilmiy-ommabop lug’at. T., 1998 yil
11. S. Otamurodov, I. Ergashev, Sh. Akromov, A. Qodirov. Politologiya (o’quv qo’llanma). T., 99 12. Politologiya (o’quv qo’llanma). T., 2002 yil.
13. S. G’afurov, A. Xaydarov, N. To’laganova. Siyosatshunoslik asoslari. O’quv qo’llanma.T.2006 14. X. Odilqoriev, D. Razzoqov. Siyosatshunoslik. Darslik T., 2008 yil.