Hozirgi o’zbek

Сўз маъносининг ўзгариши
Сўзлар бир маъноли ва бирдан ортиқ маъноларни англатиши мумкин. Бир маънони англатган сўзлар бир маъноли (моносемантик), бир неча маънони англатадиган сўзлар кўп маъноли (полисемантик) сўзлар дейилади.
Бир маъноли сўзларга қуйидагилар киради:

1. 
   Неологизм (янги пайтда бўлган сўзлар). Бундай сўзлар кундалик турмушда янгидан пайдо бўлган нарса, тушунчаларни ифодалайди. Улар янгилик бўёғига эга бўлганлиги учун ҳам бир маънода ишлатилади: тадбиркорлик, бизнес, фермер, менежмент, акция, сармоя, инвестиция каби. Неологизмлар фаоллашиб ўзининг янгилик бўёғини йўқотиши ва тилдаги сўзлар қаторига ўтиши мумкин.
   
2. 
   Касб-ҳунарга оид сўзлар (профессионализмлар). Маълум касб-ҳунарга: деҳқончилик, чорвачилик, темирчилик, кулолчилик ва бошқа соҳаларга оид сўзлар: эриш, арқов (тўқувчиликка) қирқим, тўл (чорвачиликка), шудгор, молалаш (деҳқончиликка) оид сўзлардир.
   
3. 
   Атамалар (терминлар). Фан ва техника соҳасидаги аниқ тушунчаларни ифодалайдиган сўзлар атамалар дейилади: қўшиш, айириш, илдиз, синус (математик атамалар), кислород, азод, водород (кимё атамалари) каби.
   

Атамаларни ўрганадиган соҳа атамашунослик (терминология) дейилади. Атамалар аниқ тушунчаларни ифодалаганлиги учун бир маънода қўлланилади. Сўзнинг бир маъноли ёки кўпмаънолилигини нутқ белгилайди. Сўз гапдан ташқарида қайси маънони англатса, гап ичида ҳам шу маънони ифодаласа, бу сўзнинг бош маъноси ҳисобланади. Масалан, юлдуз сўзининг осмон жисмини ифодалаши унинг бош маъноси «футбол юлдузи» маъносида қўлланилиши унинг ясама маъносидир.
Ясама маъно бош маънонинг тараққиёти билан ҳосил бўладиан маънодир. Масалан, эшикни очмоқ бирикмасида очди сўзининг бош маъноси ифодаланан бўлса, кўнглини очди, китобни очди бирикмаларида ясама маъно ифодаланган.
Тилдаги сўзларнинг катта қисми кўп маъноли сўзлар ҳисобланади.
Кўп маънолилик асосан сўзнинг янги маъно ифодалаши натижасида пайдо бўлади. Масалан, кўз, бош, қулоқ, оғиз ўз маъносида инсон аъзоларини билдирса, ясама маъносига кўра узукнинг кўзи, бош ҳисобчи, шишанинг оғзи каби маъноларни ҳам ифодалайди.
Кўп маъноли сўзлар қанча маънога эга бўлса ҳам, бу маънолар ўзаро бир-бири билан боғланган бўлади. Чунончи, кўз сўзининг одамнинг кўзи, узукнинг кўзи, дарахтнинг кўзи маънолари ўхшашлик хусусиятларига кўра бир-бири билан боғлиқ. Шу хусусияти билан кўп маъноли сўзлар омонимлардан фарқланади.
Сўзнинг бош маънодан ташқари бошқа маъноларда қўлланилиши сўздаги маъно тараққиёти билан боғлиқ. Бундай маъно тараққиётига олиб келувчи воситалардан бири-сўз маъносининг кўчишидир. Ўзбек тилида сўз маъноси кўчишининг қуйидаги усуллари мавжуд: метафора, метонимия, синекдоха, вазифадошлик, киноя.