Hozirgi o‘zbek tili Moslashuvli birikmalar

49. Gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari. Darak gap. Darak gap. Darak gap xabar berish, biror hodisa yoki dalilni tasdiqlash xususiyatiga ega bo‘ladi: 1. Umrim bo‘yi seni kutarman. 2. Sarvi gulro‘ kelmadi.
Darak gap kesimlikdagi mayl ma’nosiga ko‘ra turlicha bo‘lishi mumkin:
1) aniq xabar: Bola keldi;
2) taxmin: Ertaga majlis bo‘lar;
3) istak: bugun bozorga chiqsam.
Bu qatorni yana davom ettirish mumkin.
Darak gap istakni ifodalaganda, so‘zlovchining taxmin-tilagi haqida xabar beradi. Istak qat’iylashsa, u buyruq gapga aylanib ketadi. Bu bilan darak va buyruq gap bir-biriga yaqinlashadi: Sen borsang – Sen bor.
Darak gapda so‘z tartibi, odatda, buzilmagan, gap esa darak intonatsiyasiga ega bo‘ladi. Shuningdek, darak gapning kesimi ham o‘ziga xos. U so‘roq yuklamasidan xoli va aniqlik mayli shaklida bo‘ladi.
Atov gap va so‘z-gap ham darak tabiatiga ega bo‘ladi: 1. Qish. 2. Ha. 3. Rahmat.
50. Teng tarkibli qo‘shma gaplarning lisoniy xususiyatlari. Teng tarkibli qoshma gaplarning mohiyati shundaki, uning tarkibiy qismlari sanalmish sodda gap kesimlarining har biri mustaqil shakllangan bolib, ularni osongina alohida sodda gaplarga aylantirib yuborish mumkin. Chunonchi, Bormang, bormoqchimisiz? Kechasi qalin qor yog`di, biroq havo unchalik sovimadi. Men seni deyman-u, sen kimni deysan?!
51. Qo‘shma gaplarning sodda va uyushgan gaplardan farqi Qo‘shma gap ham lisoniy birlik sifatida murakkab tabiatli bo‘lib, bu murakkablik uning lisoniy sathda tutgan o‘rni, tarkibidagi sodda gapning grammatik shakli va bog‘lovchi vositalari hamda mazmuniy munosabatining rang-barangligi bilan belgilanadi. Shuningdek, qo‘shma gap turlarini xilma-xil asoslarda turlicha tasniflash mumkin bo‘ladi. Tasnif asosining aniqligi va izchil amalga oshirilishi masala mohiyatini oydinlashtirishda juda muhim.
Qo‘shma gapning ma’noviy va struktur tasnifi ko‘p holda o‘zaro farqlanadi.
Formal sintaksis qo‘shma gap tasnifida ko‘p hollarda ularning nutqiy belgi-xususiyati, zohiriy alomatiga tayanadi. Substansial sintaksis tasnifi esa qo‘shma gapning lisoniy mohiyatidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi.
Qo‘shma gap, avvalo, sodda va uyushgan gapdan o‘z qurilish usulining boshqachaligi bilan farqlanadi. Demak, umumiy lisoniy mohiyat sifatida gaplar qurilish qolipiga ko‘ra dastlabki tasnifda uchga bo‘linadi.
[WPm][((S1-W1)(S2-W2))Pm][WPm – WPm]
sodda gap uyushgan gap qo‘shma gap
Bunda, aytilganidek, sodda va qo‘shma gap tasnifning chekka, uyushgan gap oraliq vaziyatini egallaydi.
Qo‘shma gap ham, o‘z navbatida, qolipning tur va ko‘rinishiga ega bo‘ladi.