Hozirgi o`zbek adabiy tili (Sodda gap sintaksisi)” fanidan O`quv uslubiy мajmua

Gaplarning voqelikka munosabat jihatidan turlari. Gaplar voqelikka munosabat jihatidan tasdiq (bo'lishli) gaplar va inkor (bo'lishsiz) gaplarga bo'linadi: tasdiq gaplar va inkor gaplar.

Tasdiq gaplar borliq hodisalari orasidagi munosabatning mavjudligini ifodalaydi, inkor gaplar esa bunday munosabatlarning mavjudligini inkor qiladi. Qiyos qiling: Yomg'ir yog'di- Yomg'ir yog'madi. O'zbek tilshunosligida ba'zi tasdiq gaplarda inkorning yashirin ifodalanish usullari maxsus o'rganilgan. (Lutfullayeva D. Tasdiq gaplarda inkor va shakily-mazmuniy nomuvofiqlik: Filol.fan.nom….dis.avtoref. –Toshkent, 1997,-25 b.) .

Tasdiq va inkor kategoriyalari orasida bog'lanish bor: har qanday tasdiqdan inkor, har qanday inkordan tasdiq ham kelib chiqadi: Zulfiya kamtar. (Demak, maqtanchoq emas.) Zulfiya maqtanchoq. (Demak, kamtar emas.)

Inkor gaplar tasdiq gap asosida maxsus inkor ko'rsatkichlari yordamida hosil bo'ladi, tasdiq gaplar esa bunday ko'rsatkichlarga ega emasligi bilan xarakterlanadi.

Inkor gaplar tubandagi vositalar yordamida hosil bo'ladi:

1) Kesim tarkibida kelgan -ma shakl yasovchi, emas va yo'q so'zlari orqali: Buni u menga shu paytgacha aytgan emas ( "Mushtum"). Azizlar! Sizlar begona yurtga kelganlaringiz yo'q ( G`.G`ulom).

2) Maxsus inkor ifoda qiluvchi so’zlar orqali: Kesimlar inkor shaklda keladi: Tashqarida hech kim ko’rinmas edi.

3) Takrorlanib kelgan na yordamchisi orqali: Osmonda na oy , na yulduz bor. ( S. Ahmad).

Gapda ikki inkor vositasining qo'llanishi tasdiq mazmunini beradi: Men yangi kitoblarni o'qimay qo'ymayman. Bizning sayohatga borish fikrimiz ham yo'q emas.

Ritorik so'roq va undov gaplarning ba'zi tiplarida kesim inkor formasida bo'lsa ham, gapda tasdiq anglashilishi mumkin: Mayin shabada kimga yoqmaydi?! (Hammaga yoqadi.)