Hozirgi o‘zbek adabiy tili fanidan “O‘zbek tilida lug‘aviy-sintaktik shakllar” mavzusida yozilgan

 

 

---

 

29 

5-§. Sifatdosh shaklining lug‘aviy-sintaktik shakllik tabiati 

Sifatdoshlar  nokesimlik  shakllari  bo‘lib,  fe’lni  nutqqa  voqelantirar  ekan, 

uni  o‘zidan  keyingi  ot(ba’zan  fe’l)ga  bog‘lashdek  sintaktik  va  o‘zi 

shakllantirayotgan  fe’lga  sifatlik  belgisini  berishdan  iborat  morfologik 

ma’nolarni namoyon qiladi.  

Sifatdosh  ko‘rsatkichlarining  lug‘aviy-sintaktik  shakllik  tabiati  ularning 

umumiy sintaktik mohiyati - fe’lni ot(yoki fe’l)ga tobe uzv sifatida bog‘lash va 

shu  bilan  bog‘liq  holda  kelib  chiqqan  ma’noviy  xususiyat  -  fe’l  anglatgan 

harakat  va  harakat  natijasini  narsa-predmetning  belgisi  sifatida  nutqda 

voqelantirishdan iboratdir. 

 Sifatdosh  shakllarining  so‘z  lug‘aviy  ma’nosiga  ta’siri  nutqiy  hodisa 

bo‘lib,  istalgan  fe’l  nutq  tarkibida  kirgandagina  sifatdoshlik  xususiyatini 

namoyon  qiladi.  Shaklning  lug‘aviy  ma’noga  ta’siri  leksema  semasiga  ta’sir 

qilish  degan  gap  emas.  Masalan,  o‘qigan  bola  birikmasidagi  “o‘qimoq”  so‘zi 

ma’nosida  orttirilgan  “belgi”  ottenkasi  [o‘qi]  leksemasining  lisoniy  mohiyatini 

o‘zgartirmaydi. 

Lug‘aviy  ma’noga  ta’sir  tur  kategoriyasining  barcha  shakllarida  birdek 

emas. Ravishdoshlar o‘zgalanish jarayonida fe’lning lug‘aviy  ma’nosini kuchli 

o‘zgartirmay,  unga,  asosan,  tobelovchi  sintaktik  vazifa  yuklasa,  sifatdoshlar 

fe’ldagi  dinamik  belgini  barqarorlashtirib,  uning  lug‘aviy  ma’nosini  qisman 

bo‘lsa-da,  o‘zgartiradi.  Shuning  uchun  ayrim  nazariyotchilar  sifatdoshlarni 

alohida so‘z turkumi sifatida qaraydilar. 

Ko‘rib  o‘tilganidek,  sifatdoshlar  o‘z  mikrotizimi  ichida  sifatlik  belgisini 

barqarorlashtirish  va  fe’lni  otga  (qisman  fe’lga)  tobe  uzv  sifatida  bog‘lash 

belgilarini  muayyanlashtirish  jihatidan  emas,  balki  zamon,  harakat  tarzi 

kategoriyalari  uchun  kategorial,  sifatdoshlar  uchun  nokategorial  bo‘lgan 

ma’nolarni ifodalash jihatidan farqlanadi. Sanab o‘tilgan -gan, -yotgan, -adigan / 

ydigan shakllari turli xil sifatdoshlar emas, balki tur kategoriyaning bitta shakli 

sifatida  namoyon  bo‘ladigan  sifatdoshning  zamon,  harakat  tarzi  kabi  boshqa 

---

 

30 

kategoriyalarga  xos  ma’nolar  bilan  farqlanuvchi  ko‘rinishlaridir.  Shu  sababli 

sifatdoshlarni  alohida  grammatik  kategoriya  -  paradigma  sifatida  baholashga 

asos yo‘q.