“Hozirgi o’zbek adabiy tili” fanidan 1-kurslar uchun Lutfullayev Jahongirning amaliy mashg’ulot

---

“Hozirgi o’zbek adabiy tili” fanidan
1-kurslar uchun
Lutfullayev Jahongirning 
-amaliy mashg’ulot
O’ZBEK BOLALAR ADABIYOTI FANI, UNING 
MAQSADI VA VAZIFALARI. Bolalar adabiyoti va 
bolalar kitobxonligi
 
mavzusi bo’yicha 
DARS ISHLANMASI
 
 
 

---


Reja:

1.O’zbek bolalar adabiyoti istilohi va uning 
paydo bo’lishi. 

2. O’zbek bolalar adabiyotining fan sifatida 
shakllanish bosqichlari. 

3. Fanning maqsad va vazifalari.

MAVZUGA DOIR TAYANCH TUSHUNCHALAR:

istiloh, qo’llanma,xrestomatiya, omil, genezis, 
folklor, bolalar adabiyoti, bolalar kitobxonligi, 
adreslilik, olam, munaqqid, nasr, nosir, 
nashr, noshir, muharrir, musavvir, matbuot, 
kitobatchilik, xarakter, tur, janr, dinamika.
 

---

Bolalar adabiyoti istilohi haqida.
XX asrning arafasi va boshlarida o’zbek bolalari uiuchun 
ixtisoslashgan maxsus badiiy adabiyot yaratish harakati yuzaga kelib, 
izchil tusga kira boshlagan esa-da, mazkur hodisani bolalar adabiyoti 
atamasi bilan ifodalash, asosan, 20-yillarning boshlarida sodir bo’ldi. 
O’zbek matbuotida bu istiloh ilk bor Sirojiyning 1921-yili «Maorif va 
o’qitg’uvchi» jurnalining 3-sonida bosilgan «Bolalar adabiyoti 
to’g’risida bir fikr» (30-31-b). «Zarafshon» gazetasining 1924-yil 21-
iyundagi 157-sonida bosilgan «Qizil o’zbek matbuotida bolalar 
adabiyoti», Bashirning «Turkiston» gazetasining 1923-yil 27-
aprelidagi sonida bosilgan «Bolalar adabiyoti kerak», /ozi Olim 
Yunusovning 1925-yil «Maorif va o’qitg’uvchi» jurnalining 3-
sonidagi «Bolalar adabiyoti haqida» va Shokir Sulaymonning 1926 
yili «Qizil O’zbekiston» gazetasining 30 -sentabrdagi 224-sonida 
bosilgan «Bolalar adabiyoti nashr qilish kerak» maqolasida uchraydi 
va qaror topa bordi.

---

Shuni ta’kidlash joizki, bu istiloh ruscha «detskaya literatura» 
iborasining aynan tarjimasi tarzida emas, balki o’zi voqelikka 
aylangan o’zbek bolalariga mo’ljallanib yaratila boshlangan 
ixtisoslangan adabiy hodisani ifodalagan holda dunyoga keldi. 
Asrimiz boshlarida jadid ma’rifatparvarligi bag’rida navqiron avlodda 
rus mustamlakachiligiga qarshi fikr uyg’otish va uni o’zligini anglash, 
o’z erki, Vatan ozodligi yo’lida istiqol jangchisi sifatida shakllanishi 
uchun ma’rifat asoslarini egallashga chorlovchi yangi adabiy hodisa 
tarzida paydo bo’lgan o’zbek bolalar adabiyoti endilikda o’zbek 
xalqining o’ziga xos milliy boyligiga aylandi. Garchi uning g’oyaviy-
badiiy saviyasiga hamon ahyon-ahyonda shubha bilan 
qarovchilar topilsa-da, u allaqachon umumjahon bolalar adabiyoti 
o’zanidan munosib joy egallay oldi. Talay namunalari mamlakatimiz 
sarhadlaridan tashqarida sevilib o’qilayotir. Bir asrdirki, o’zbek 
bolalar adabiyoti yosh naslning ma’naviy sog’lom o’sishida muhim 
omillardan biriga aylanib xizmat qilayotir. 

---

Biroq hanuzgacha bolalar adabiyoti istilohi asosida 
ham adabiy hodisa, ham bolalar adabiyoti haqidagi fan-
ilmiy hodisa tushunib kelinmoqda. Holbuki, bolalar 
adabiyotining paydo bo’lish omillari, taraqqiyot tamoyillari 
va qonuniyatlari, g’oyaviy-badiiy xususiyatlarini ilmiy 
asosida izchil va yaxlit tizim sifatida o’rganadigan fan-
o’zbek bolalar adabiyoti tarixidir. Bu fan umum- 
adabiyotshunoslik qonuniyatlariga amal qilsa-da, bolalar 
adabiyoti estetik mohiyatiga aloqador xususiyatlarini 
o’rganishi va umumlashtirishi jihatidan o’ziga xos ilmiy 
hodisa sanaladi. O’zbek bolalar adabiyoti tarixi 
umumadabiy jarayon tarixiga omuxta tarzda rivojlansa-da, 
o’zgagina xos taraqqiyot tamoyillariga ham egadir. 
Binobarin, o’zbek bolalar adabiyoti tarixini ham bolalar 
adabiyotining o’zi singari alohida mustaqil hodisa sifatida 
etirof e’tishga to’g’ri keladi. 

---

O’zbek bolalar adabiyoti haqidagi fan XX asr boshlarida 
ilg’or marifatparvarlar pedagoglar, adabiyotshunoslar yozgan 
maqolalardan yuzaga kela boshlagan esa-da, XX asrning o’rtalariga 
kelib dastlabki xrestomatiyalar va o’quv qo’llamalarni tuzish 
harakati tufayli shakllanish jarayoniga kira bordi. Pedagogika bilim 
yurtlari talabalariga mo’ljallanib 1953-yilda I.Ahmedov 
A.Suyumovlar tomonidan ilk bor tartib berilib, 1967-1978-yillarda 
qayta takomillashtirib nashr ettirilgan «Bolalar adabiyoti» 
xrestomatiyasi va 1957-yilda elon qilingan «Bolalar adabiyoti» 
o’quv materiallari qo’llanmasi shu harakatning dastlabki natijalar 
edi. Keyinchalik A.Suyumov tomonidan maxsus o’rta o’quv yurtlari 
uchun yozilib, 1973-yilda chop etilgan «Bolalar adabiyoti» 
qo’llanmasi o’zbek bolalar adabiyoti tarixini yaratish yo’lidagi 
dastlabki qadam bo’ldi. Bu qo’llanma M.Jumaboev bilan 
hamkorlikda qayta ishlanib, 1995-yilda yana nashr etildi.

---

Bolalar adabiyoti-xalq ma’naviy ehtiyojining 
hosilasi. U ajdodlarning bolalarni o’z kelajaklari deb 
anglashlari, ananalarining vorisi va davomchisi deb 
tushunishlari, qolaversa, shu an’analar ruhida 
tarbiyalash niyatlarining moddiylasha borishi zamirida 
yuzaga kelgan. Shu ma’noda ijtimoiy voqelik xalq 
og’zaki ijodi, boy ananalar ega milliy o’zbek adabiyoti 
va jahon adabiyoti tajribalarini o’zlashtirish o’zbek 
bolalar adabiyotini yuzaga keltirgan bosh omillardir:
Ijtimoiy voqelikhar qanday hodisaning, 
jumladan, ham og’zaki, ham yozma adabiyotning 
doyasi bo’lganidek, bolalarga mo’ljalangan 
profesional badiiy adabiyotning ham yuzaga kelishini 
ta’minlagan muhim omil sanaladi.

---

Qolaversa, XX asr boshlarida yuzaga kelib shakllanish 
jarayoniga kirgan tom ma’nodagi yangi realistik o’zbek adabiyoti 
bag’rida nasr, dramaturgiya, adabiy tanqid va adabiyotshunoslik 
qatorida bolalar adabiyoti ham rivojlana boshladi. Uni bunyodga 
keltirishda dastlab jadid ma’rifatparvarlari sifatida tanilgan milliy 
uyg’onish harakati namoyondalari Mahmudxo’ja Behbudiy (1875-
1918), Abdulla Avloniy (1878-1934), Sadriddin Ayniy (1878-1954), 
Abdurauf Fitrat (1886-1938) Hamza (1889-1929), /ulom Zafariy 
(1889-1938) va boshqalar samarali ijodiy ishlar qildilar. To’la 
qat’iyat bilan aytish mumkinki, o’tgan asrning 30-40-yillari 
davomida o’zbek bolalar adabiyoti, asosan shakllanib ulgurdi va 50-
yillaridan e’tiboran izchil taraqqiyot yo’liga kirib bordi. Bunda /afur 
/ulom (1903-1966), Hamid Olimjon (1909-1944) va Oybek (1905-
1968) singari kattalar adabiyoti namoyondalarining bolalarga atab 
yaratgan asarlari ham samarali rol oynadi. Ular bilan bir safda turib, 
butun ijodiy imkoniyatlarini yosh avlodga mo’ljallangan badiiy 
adabiyotni rivojlantirishga safarbar etgan Elbek (1898-1942),

---

Zafar Diyor (1912-1946), Sulton Jo’ra (1910-1943), 
Quddus Muhammadiy (1907-1997), Shukur Sa’dulla 
(1912-1972), Ilyos Muslim (1909-1993), Adham Rahmat 
(1909-1982), Hakim Nazir (1915), Mirkarim Osim (1907-
1984), Qudrat Hikmat (1925-1968), Po’lat Mo’min (1922-
2004), Nosir Fozilov (1929), Xudoyberdi To’xtaboev 
(1933), Farhod Musajon (1933), Habib Po’latov (1920), 
Latif Mahmudov (1935), Ergash Raimov (1937), Pirmat 
Shermuhammedov (1939), Safar Barnoev (1938-2001), 
Tursunboy Adashboev (1939), Miraziz A’zam (1936), 
Anvar Obidjon (1947) va boshqalarning ijodiy izlanishlari 
hal qiluvchi vazifani bajardi, pirovard-natijada o’zbek 
bolalar adabiyoti ham mustaqil adabiy hodisa sifatida qaror 
topdi va nafaqat mamlakatimizda, balki uning 
sarhadlaridan tashqarida ham e’tirof etila boshlandi.

---

Bolalar kitobxonligi ifodasio’z ma’nosida umuman kitob 
o’qish hodisasini anglatsa-da, keng ma’noda necha ming 
yilliklar davomida aslida kattalar didi, hayotiy tajribasi, 
dunyoqarashiga mos holda yaratilib kelingan bo’lib, bolalarning 
ham o’qishi doirasida amal qilgan va yaxlit tizim tarzidagi 
ma’naviy-axloqiy hodisa darajasiga ko’tarilgan hammabop 
diniy, diniy-axloqiy, diniy-tarixiy, didaktik, badiiy, ilmiy, 
shuningdek, XX asr boshlaridan esa, professionallik kasb eta 
boshlagan o’zbek bolalar adabiyotiga doir asarlar silsilasini 
o’qish va o’qitishni anglatadi. 
Bolalar kitobxonligida bolalar yoshi,saviyasini hisobga olish 
nisbiy mohiyatga ega. Maktab darsliklari, o’quv-didaktik 
xarakterdagi asarlar va bolalar adabiyoti namunalarigina 
bundan istisno bo’lib, ularda bolalar yosh xususiyatlari va 
saviyasining inobatga olinishi qat’iydir. Qolaversa, bolalar 
adabiyotida obrazli badiiy tafakkur amal qilsa, bolalar 
kitobxonligida mantiqiy tafakkur ustivorligi sezilarlidir. 

---

O’zbek bolalar kitobxonligi doirasidagi asarlarni vazifasiga 
ko’ra tubandagi ikki toifaga bo’lish mumkin: