|
o`qi + y + man- o`qiyman. (Bo`lishsiz shakli –mas yozmasman) -y tovushi bilan bitgan fe’l o`zak-negiziga –a qo`shimchasi qo`shilganda, ya yoziladi: Kiy + a + man – kiyaman kul + a + siz - kulasiz
1-mashq
Quydagi ajratilgan fe’llarning boshqa fe’llardan farqini izohlang va ular ishtirokida gaplar tuzing.
Ko`raman, chiqyapti, aytdi, kelibdi, ko`rmoqda, chiqaman, o`qiysiz
Men { ……… { man
Sen { { san
U { { di
Biz { { miz
Siz { { siz
U { { di
|
Men ……. man
Sen san
U di
Biz miz
Siz siz
U di
|
2-mashq
Ko`chiring. Nuqtalar o`rniga hozirgi-kelasi zamonni qo`llang va izohlang
1 . Boshimizni egmasdan, qo`lni ko`ksimizga qo`yib …….
2. Aqlliga aytsang …….., ahmoqqa aytsang ……. (Maqol)
3. Obod turmush yili” da yurtimiz yanada ……
(salomlashamiz, bilasan, kulasan, ko`rkamlashadi )
Mashqni har bir guruhdan bir o`quvchi chiqib yozadi va nuqtalar o`rniga mos so`zni qo`yishadi. O`qituvchi: Keyingi vaqtlarda o`quvchilar ba’zida o`rta yoshlilar orasida yangicha salomlashish urf bo`lmoqda. Keling, shu salomlashishni ko`rsatib beraylik. (bosh, oyoq, qo`l tekkizib salomlashish) Bu haqda o`quvchilar fikri, buning ma’nosi so`raladi. Bu manzara milliy qadriyatimizga hurmatsizlik degan xulosaga kelinadi.
3-mashq. Matnni sahnalashtiring , ajratib ko`rsatilgan so`z zamonlarini tahlil qiling va muhokama o`tkazing.
Sariq qarg`a
Bog`dagi bir qancha vaqtdan beri so`ppayib turgan eski to`ngakni ko`chirishga jazm etgan bir mulla uch kundan beri shu ish bilan mashg`ul edi. Nonushtadan so`ng chol boltasini ko`tarib kampiriga debdi: “Men yana to`ngak bilan olishgani ketyapman”. Biroz o`tmay bog`dan halloslab chiqib kelayotgan chol:
- Mo`jiza , kampir, mo`jiza! Ha, mo`jiza ro`y berdi. To`ngak tomiriga boltani zarb bilan urganimni bilaman, yopiray, qaraginki, to`nka ostidan bir sariq qarg`a qag`illab uchib ketayotganini ko`rdim. Kapalagim uchib ketdi. Buni qara, sap-sariq qarg`a-ya! Qarg`aning sarg`ini eshitganmisan, kampir?
- Yo tavba! Hoy, chol, bo`ldi endi, u yerga bormang. Sizga ko`ringan sariq qarg`a jin-pin bo`lmasin tag`in!
- Bo`ldi-ye! Chol boltani uloqtirib, so`ri tomon, kampir esa qo`shnisi tomon yo`l olibdi. Bo`lgan voqeani kampir hayratlanib qo`shni xotinga hikoya qilib beribdi. Qiziqroq bo`lsin deb ikkita sariq qarg`a uchib chiqqanini uqtiribdi.
- Shu kuni qo`shni xotin ma’rakaga boradi. Gapdan gap chiqib, yig`ilganlarga sariq qarg`a haqida “voy, shu deng…” dan boshlab, uchta sariq qarg`a uchib chiqqanini ko`pirtirib aytibdi.
Bu hodisa haqidagi gap shu kuni peshinga yaqin yurt vaziriga: “Nima deysizki, falonchi mahalladagi falonchi mulla bor-ku, o`sha kishi kavlayotgan to`nka ostidan o`ttiz to`qqizta “sariq qarg`a” patir-putur chiqqan emish”, degan mazmunda etib keladi. Bu gapdan taajjubga tushgan vazir “Tavba!” debdi-yu, shoh oldiga kirganda, uni ham taajjublantiray deb, sariq qarg`a haqidagi gapni oqizmay-tomizmay so`zlab beradi. Lekin u o`ttiz to`qqizta emas, bitta qo`shib sariq qarg`a to`nka ostidan chiqqanini hayratomuz ohangda bayon etadi. Shoh nihoyatda taajjublanadi va buni anig`iga yetishni istaydi. Yasovullar hech qancha vaqt o`tmay, mullani zang`illatib saroyga olib kelishadi. Shoh undan qirqtqta sariq qarg`a haqida so`raydi.
- Sariq qarg`a ko`rganim rost, lekin u bitta edi,- deydi mulla saqolini tutamlab. Shoh vazirdan so`raganda, vazir devonbegidan eshitganini va bitta qo`shganini aytadi.Su tarzda voqea zanjirining xalqasi cholning kampiriga yetganda, u ham cholining bitta sariq qarg`a deganini bitta qo`shib yuborganini duduqlana-duduqlana bayon etadi.
Shunda chol boshini sarak-sarak qilib kuladi-da, shohga yuzlanadi:
Shohim, ishonchli ikki kishingizni menga qo`shib bersangiz, o`sha to`nka yoniga borib kelsak, keyin sariq qarg`a haqidagi bor gapni aytib beraman,-deydi.
Chol ishonchli odamlar bilan to`ngak yoniga kelgach, to`ngak tomiriga omonat qo`yilgan katta kesakni olib, kavakda sap-sariq oltin bilan liq to`lgan bir xumcha turganini hamma ko`rib, hayratdan yoqalarini ushlashadi.
Oltin to`la xumchani olishib, shoh huzuriga kelishadi. Oltinli xumchani ko`rib shoh taajjublanadi. Shunda chol: ”Shohim, sariq qarg`a shu bir xum oltin edi. Uning faqat bittagina ekanligini ishonchli odamlaringiz o`z ko`zlari bilan ko`rdilar Agar men to`g`risini aytganimda bormi qirq xum oltin topibdi degan ovoza tarqalar, siz esa qolgan o`ttiz to`qqiz xum tilla uchun noo`rin darg`azab bo`lardingiz. Shu bois ham, haqiqat qilinguncha belim sinmasin deb, bir yo`l qilgan edim. Mana, oldingizda o`sha bitta “sariq qarg`a”, shohim!”
Shoh tadbirkor va zukko mullaga ofarin aytib, uni munosib taqdirlabdi. Ha, mish-mish insonning xavfli dushmani ekanligiga yana bir bor amin bo`lyapmiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
