|
27-tema. Tárbiyashıǵa qoyılatuǵın pedagogikalıq talaplar.
Joba:
1. Tárbiyashınıń sózine qoyılatuǵın pedagogikalıq talaplar.
2. Tárbiyashınıń óz sózin jetilistiriw ústinde islewiniń zárúrligi.
1. Tárbiyashınıń sózine qoyılatuǵın pedagogikalıq talaplar.
Tárbiyashı ushın úlgili sózdi iyelew-bul onıń óz kásibine tayar ekenligin belgileytuǵın kórsetkish bolıp esaplanadı.
Belgili pedagog, balalardı ana tiline úyretiw usılı menen metodların islep shıqqan metodist, mektepke shekemgi tárbiya boyınsha kópshilikke tanıs qánige, professor Y.İ.Tixieva tárbiyashınıń sózine joqarı baha berip, bılay degen edi: «Baqshada balalar ıqtiyarsız elikleytuǵın úlgi tárbiyashı(baǵman)nıń tili bolıp tabıladı, tárbiyashınıń tili balalar tiline oǵada nátiyjeli hám kúshli tásir etetuǵın barlıq nárselerdi ózinde jámlegen bolıwı kerek. Baǵmannıń tili hár tárepleme jetilisken, ádebiy oqıwdıń hár qanday kemshiliklerinen jıraq bolıwı tiyis».
Joqarıdaǵı pikirlerden kelip shıqqan halda, hár bir tárbiyashı óz sózindegi kemshiliklerdi sáwlelendiriwshi dápter qoyıwı, oǵan kemshiliklerin belgilep barıwı, sońınan olardı saplastırıw boyınsha reje dúzip, jumıstı shólkemlestiriwi kerek.
Hár bir tárbiyashı-pedagogtıń sózine qoyılǵan talaplardı júdá jaqsı bilgen halda óz sózindegi kemshiliklerdi saplastırıwı kerek.
Tárbiyashınıń sózine qoyılatuǵın tiykarǵı talaplar tómendegiler:
1. Sózdiń seslik tárepiniń durıslıǵı. Eger tárbiyashınıń sózi anıq bolsa, sózlerdi hám hár bir sesti anıq alsa, balalar ana tiliniń seslik tárepin jaqsı ózlestiredi.
Kópshilik jaǵdaylarda ayırım tárbiyashılar seslerdi anıq emes etip aytadı, sózdiń quramındaǵı ayırım seslerdi túsirip qaldıradı, seslerdiń ornıń almastıradı.
2. Ádebiy til normalarına muwapıq durıs sóylew. Tárbiyashı ádebiy til normalarına ámel etiwi, óz sózinde hár qıylı jergilikli sózlerdi isletpewi, sóz pátlerin durıs isletiwi kerek.
3. Sóylewdiń intonaciyalıq-tásirsheńlik usıllarınan durıs paydalanıw, sóylegende pikirlerdi, sezimlerdi anıq sáwlelendiriw kerek. Buǵan tek sózlerdiń járdeminde emes, al sóylewdiń intonaciyalıq-tásirsheńliq usıllarınan: dawıs kúshi, temp, irkilis, ritm, pát hám basqalarınan paydalanıw arqalı erisiledi.
Tárbiyashınıń qosıq, ertek hám gúrrińlerdi aytıp berip atırǵanda usı usıllardan orınlı paydalanıwı balalardıń shıǵarma mazmunın jaqsı túsinip alıwı hám ana tiliniń gózzallıǵın seziwine járdem etedi.
Tárbiyashınıń bir túrdegi temp penen sóylewi kishkenelerdi zeriktiredi, shıǵarma mazmunıńa bolǵan qızıǵıwshılıǵın tómenletedi. Bunday sózdi esitiwden zerikken bala basqa nárselerge alaǵada boladı, soń tárbiyashınıń sózin ulıwma tıńlamaydı.
4. Tárbiyashı sóziniń kóterińki, intonaciyaǵa bay bolıwı. Asıǵıp sóylew sózlerdiń quramındaǵı seslerdi anıq emes etip aytıwǵa sebepshi boladı. Sonıń ushın balalar menen sóylesiw waqtında asıqpastan, ortasha tempte (tezlikte) sóylew kerek. Bunday tempte sóylew sózdiń anıq bolıwın támiyinleydi, kerisinshe, tez temp sózdiń buzılıwına sebepshi boladı, onı ózlestiriwdi qıyınlastıradı.
5. Tárbiyashı sóziniń anıq, ápiwayı bolıwı, pikirler bir-birine izbe-iz baylanısıp, túsinikli sáwleleniwi. Balalar tárbiyashılardan, úlken jastaǵılardan ses hám sózlerdi durıs aytıwdı úyrenip ǵana qalmastan, al tıńlaǵan ertek hám gúrrińleriniń mazmunıń anıq, qızıqlı etip qayta ayta alıwǵa, qorshagan ortalıqtı baqlaw nátiyjesinde alǵan tásirlerin sóylep beriwge, óz pikirlerin izbe-izlik penen bayanlawǵa, juwmaqlar shıǵarıwǵa da úyrenedi.
Sózde bildiriletuǵın mazmundı balalarga túsinikli, qızıqlı, baylanıskan halda jetkere alıw tárbiyashınıń sóziniń zárúrli qásiyetlerinen biri bolıp esaplanadı.
Tárbiyashı pikirin izbe-izlik penen bildiriwi, sóylegende túsiniksiz, quramalı hám uzın sózlerdi aralastırmawı kerek. Eger tárbiyashınıń sózi qısqa sózlerden ibarat bolsa, onı balalar ansat ózlestiredi. Kerisinshe, sóylegende sózler uzın-shubay bolsa, sózdiń mazmunıń túsinip alıw oǵada qıyın boladı.
6. Tárbiyashı sózliginiń bay bolıwı. Tárbiyashı óz sózinde sózlerdi durıs hám anıq qollana alsa, onda onıń sózi balalarǵa túsinikli boladı. Qaraqalpaq tiliniń sózligi oǵada bay, ol bárqulla jańa sózler menen tolıqtırılıp barıladı, paydalanıwdan shıqqan sózler qala baslaydı. Tárbiyashı balalar menen sóylesiw waqtında, olardıń jasın esapqa alıp, ana tiliniń sózlik baylıǵınan keń paydalanıwı kerek.
Sózlerdi durıs tańlaw tárbiyashının sóziniń tásirli, mazmunlı bolıwın támiyinleydi.
Jańa sózlerdi qollanǵanda abaylı bolıw kerek. Bunday jaǵdayda mınalardı esapqa alıw zárúr:
- birinshiden, balanıń jasın esapqa alıp sóz tańlaw;
- ekinshiden, sózligine úzliksiz túrde jańa sóz kirgiziw, sózliginde bar bolǵan sózlerdi jetilistiriw, olardıń áhmiyetin túsindiriw.
Juwmaqlap aytqanda, tárbiyashınıń gúrrińi tolıq, sulıw, sózleri durıs tańlap alınǵan, grammatikalıq jaqtan durıs qáliplesken, mazmunlı jáne tásirli, logikalıq baylanısqan bolıwı kerek.
Tárbiyashı gúrriń etiwde sinonimlerden, uqsas hám ádebiy sózlerden paydalanıwı zárúr. Bul tárbiyashınıń sóziniń tásirli, sulıw, mazmunı jaǵınan bay bolıwın támiyinleydi. Sonday-aq, tárbiyashı óz sózinde xalıq awız-eki dóretpesinen (naqıl-maqal, jańıltpash, jumbaq hám t.b.), frazeologiyalıq sózlerden orınlı paydalanıwı kerek.
7. Tárbiyashı sóziniń unamlı bolıwı. Tárbiyashı balalar menen islesiw processinde sóziniń tómendegi táreplerine itibar beriwi tiyis.
1. Ana tilindegi barlıq seslerdi durıs aytıwı, sózindegi kemshiliklerdi saplastırıwı.
2. Taza, anıq sózge iye bolıwı, yaǵnıy diksiyası jaksı bolıwı.
3. Sózinde ádebiy sózlerden paydalanıwı, yaǵnıy orfoepiyalıq normalarǵa ámel etiwi.
4. Bayan etiletuǵın pikirlerdiń mazmunına qarap intonaciyalıq usıllardan (dawıs kúshi, ırǵaǵı, pát, irkilis, ritm, temp, ses) durıs paydalanıwǵa háreket etiwi.
5. Balalar menen sóylesiw waqtında jeńil, tómen temptegi, ortasha, joqarı dawıstaǵı sózden paydalanıwı.
6. Balalardıń jasına qarap gúrriń tekstiniń mazmunıń bayanlawda sinonim, omonimlerden hám sın kóz-qarastaǵı sózlerden, xalıq awız-eki dóretiwshiliginiń úlgilerinen paydalanıwı.
7. Sózdiń grammatikalıq tárepine itibar qarata otırıp, pikirin izbe-iz túrde, bir-birine baylanıstırıp aytıp beriwi.
8. Balalar menen sóyleskende joqarı tonda sóylemew, qolaysız sózlerden (ádebiy tildiń normalarına tuwrı kelmeytugın mánissiz sózlerden) paydalanbaw.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
