Ózbekiston respublikasi oliy va órta maxsus ta’lim vazirligi berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

Kattalik, [ Хi ]	Kattalik birligi	Baho qiymati,  [ xi ]	Interval [-a dan +а gacha]	Noaniqlik turi	Ehtimolliklar taqsimoti	Standart noaniqlik [ u(xi) ]	Erkinlik darajasi [v]	Sezgirlik koeffisienti [ci]	Noaniqlik ulushi [ui(y)]
Foizli ulushi, %
X1		x1				u(x1 )		c1	u1(y )
X2		x2				u(x2 )		c2	u2(y )
…		…				…		…	…
XN		xN				u(xN )		cN	uN(y )
Y		y				uйиг(y)

8.4.1- jadval. Noaniqlik byudjeti

Kattalik, [ Хi ]	Kattalik birligi	Baho qiymati,  [ xi ]	Interval [-a dan +а gacha]	Noaniqlik turi	Ehtimolliklar taqsimoti	Standart noaniqlik [ u(xi) ]	Erkinlik darajasi [v]	Sezgirlik koeffisienti[ci]	Noaniqlik ulushi [ui(y)], m^3	Foizli ulushi, %
Gaz hajmi	m^3	50,087 m^3	-	А	Normal taqsimot qonuni	0,056 m^3	9	1	0,056 m^3	9,5
Etalonning xatoligi	m^3	-	-	В	Tekis taqsimot qonuni	0,0577 m^3	∞	1	0,0577 m^3	9,8
Etalonning diskretligi xatoligi	m^3	-	-	В	Tekis taqsimot qonuni	0,0289 m^3	∞	1	0,0289 m^3	4,9
Gaz sarfi hisoblagichning xatoligi	m^3	-	-	В	Tekis taqsimot qonuni	0,289 m^3	∞	1	0,289 m^3	75,8
Chiqish kattaligi	m^3	Chiqish kattaligi bahosi, m^3	-	-	Ishonch darajasi	Yigʼindi standart noaniqlik, m^3	Erkinlik darajasini effektiv soni	Qamrab olish koeffitsienti	Kengaytirilgan Noaniqlik ,m^3	-
Y	m^3	50,087 m^3	-	-	Р=0,95	0,301	7512	1,96	0,59	-

8.4.2- jadval. Gaz sarfini oʼlchashda noaniqlik byudjetini tuzish


NAZORAT SAVOLLARI VA TOPSHIRIQLAR
1. ISO/IEC 98-3:2008 standarti haqida nimalarni bilasiz? Mazmunini qisqacha izohlang.

2. Xalqaro qóllanmaga muvofiq ólchash noaniqligini baholash va taqdim qilish qanday bosqichlar ketma-ketligidan iborat?

3. Ólchash noaniqligini baholash va taqdim qilishda qanday xulosalarni shakllantirib oldingiz?

4. Noaniqlikni baholash natijalarini taqdim qilish bóyicha umumiy tavsiyalarni sanang.

5. Noaniqlikni baholash natijalarini taqdim qilish bóyicha alohida tavsiyalarni sanang. Izohlang.

6. Noaniqlik byudjeti va uni tuzish tartiblarini sanang.

7. Noaniqlik byudjeti nima?

8. Noaniqlik byudjeti jadvalini tuzilishini izohlang.

9. “Noaniqlik byudjeti” ning kattalik qatori qanday tóldiriladi? Misollar keltiring.

10. “Noaniqlik byudjeti” ning noaniqlik turi qatori qanday tóldiriladi? Misollar keltiring.

11. “Noaniqlik byudjeti” ning ehtimolliklar taqsimoti qatori qanday tóldiriladi? Misollar keltiring.

12. “Noaniqlik byudjeti” ning erkinlik darajasi qatori qanday tóldiriladi? Misollar keltiring.

13. “Noaniqlik byudjeti” ning sezgirlik koeffitsienti qatori qanday tóldiriladi? Misollar keltiring.

14. “Noaniqlik byudjeti” ning noaniqlik ulushi qatori qanday tóldiriladi? Misollar keltiring.

15. “Noaniqlik byudjeti” ning foizlik ulushi qatori qanday tóldiriladi? Misollar keltiring.
AMALIY MASHĜULOT UCHUN MATERIALLAR

1-amaliy mashĝulot

Masalan, atmosfera bosimini (P_i) ólchashni misol qilaylik. Kóp marta tajribalar ótkazishda biz barometrning kórsatgan turli qiymatlarini olamiz

(2.1.4)

Tasodifiy qiymatni vaqtga nisbatan ózgarishini quyidagi 2.1.2-rasmda tasvirlangan.

1. 
   misol. Termojuftlikda temperaturani matematik tavsifini tuzish.
   

Quyida temperaturani ólchashda matematik modelini kórib chiqamiz (2.1.3 - rasm).

2.1.3 – rasm. Zeebek effekti va termojuftlikda elektr yurituvchi kuchni hosil bólishi

Termojuflikning matematik modeli 1821 yilda nemis fizigi Tomas Iogan Zeebek tomonidan kashf qilingan Zeebek effektiga asoslangan va umumiy quyidagi kórinishda ifodalanadi:

(2.1.5)

bu yerda: U – termojuftlikni sovuq uchlari orasidagi elektr kuchlanish; T – kavsharni ólchanayotgan temperaturasi; T₀ - kalibrlash muhitini berilgan temperatura; α_i (i=1…n) – Zeebek koeffitsientlari.

Kópgina kontaktlar uchun 1 % dan kam noaniqlikni olish uchun taxminan sakkizta koeffitsientlarni α_i (i=1…n) qóllash talab qilinadi.

Termometrni chiziqli shkalasini olish uchun, termojuftlikni matematik modelida jami bitta Zeebek koeffitsientini α₁ qóllash zarur. Ushbu holatda termojuftlikni matematik modeli quyidagi kórinishga ega bóladi:

(2.1.6)

Keyingi matematik amallarni optimallashtirish va soddalashtirish maqsadida Т_о=0 qabul qilamiz va undan keyin termojuftlikni matematik modeli quyidagi kórinishga ega bóladi:

(2.1.7)

Termojuftlik va volьtmetrdan iborat termometr indikatorining kórsatishi termojuftlikni soddalashtirilgan modelida quyidagi kórinishga ega bóladi:

(2.1.8)

bu yerda φ - indikator kórsatishi; k – termojuftlikdagi kuchlanishni ólchaydigan volьtmetrning ózgartirish funktsiyasi.

(2.1.5) matematik modeldan foydalangan holda va Т_о=0 qiymatda termometrning kórsatishi quyidagiga teng bóladi:

(2.1.9)

Termojuftlikni matematik modelini soddalashtirish natijasida kavsharning temperaturasini ólchashda quyidagi qiymatdagi uslubiy noaniqlik kelib chiqadi:

(2.1.10)

Temperaturani ólchangan qiymati T ni (2.1.8) ga qóyib, quyidagi natijani olamiz:

(2.1.11)

Tuzatma kiritish natijasida ólchash natijasining uslubiy noaniqligining matematik modeli quyidagicha ifodalanadi:

(2.1.12)

bu yerda φ – termojuftlikning soddlashtirilgan matematik modelidan foydalanganda termometr bilan temperaturani ólchangan qiymati.

2. 
   misol. Silindr kesimi yuzasini ólchashda matematik modellar.
   

Silindr yuzasini ólchash zarur bólib, bunda ólchash obʼektining uchta ehtimoliy variantlari mavjud (2.1.4-rasm).



2.1.4- rasm. Silindr kesimi yuzalari a) aylana b) elliptik v) murakkab

Birinchi modelь silindr uchun qóllanilib, kesim aylana shakliga ega bólib, uning yuzi quyidagicha aniqlanadi:

(2.1.13)

Ikkinchi modelь kesimi elliptik shaklga ega bólgan silindr uchun mos bólib, uning yuzasi quyidagicha aniqlanadi:

(2.1.14)

Uchinchi modelь eng universali bólib, kesimi murakkab shaklda bólgan silindr uchun qóllaniladi va uning yuzi quyidagicha aniqlanadi:

(2.1.15)

Бу ерда

(2.1.16)

di ni ólchash teng burchak intervallari Δφ orqali ótkaziladi. Аgarda ólchashning real obʼekti ikkinchi va uchinchi matematik modellarga yaqin bólsa, kesimning yuzasini ólchash uchun birinchi modelь qóllaniladi.Ushbu model texnik amalga oshirish imkoniyati sodda bólib, bunda maʼlum uslubiy noaniqlikka yól qóyiladi. Buning sababi tanlangan ólchash modelining mukammal emasligi bilan bogʼliqdir. Ushbu holatda uslubiy noaniqlikni tuzatma kiritish bilan hisobga olib bólmaydi. Ólchash modelini tanlash va mukammalligini oshirish maʼlum ólchash usulida talab qilingan aniqlik va ishonchlilikni darajasi bilan bevosita bogʼliqdir.

3-misol. Yashik hajmini aniqlashni matematik modellashtirish (sodda amaliy misol sifatida, 2.1.5 -rasm).

Ólchanayotgan kattalik - V (hajm); h – yashikni balandligi; l – yashikni eni w – yashikni bo’yi. Matematik model: