матндан кишилик олмошларини топиш, уларни узи богланган суз билан кучириш, кишилик олмошлари
иштирокида гап тузиш, уларни гапда кандай булак булиб келаётганини аниклаш, кишилик олмошларининг
шахс-сонини айтиш, берилган феълларга мое кишилик олмошларини танлаш ва гап тузиш (Онамга
ёрдам
бердим. нангга ёрдам бердингми? Онасига ёрдам бердими?) каби топширикли машклар бажарилади. Айрим
матнлар шахеини узгартириб ижодий кайта хикоялатилади.
Кишилик олмошларининг келишиклар билан турланишини утиш.
Кишилик олмошларининг келишиклар билан турланишини ўтишдан олдин шу мавзуни укувчилар онгли
узлаштиришлари учун доскага келишикларга доир жадвал осиб куйилади. Жадвал асосида сухбат методида
келишиклар хакидаги укувчилар билими эслатилади ва уларнинг янги мавзуни урганишларига замин
тайёрланади:
Нечта
келишик
бор?
Номини,
кушимчаси
ва
сурорини
айтинг.
Келишиклар кайси суз туркумига кушилади. Келишик кушимчалари кандай вазифа бажаради? Мисоллар
билан тушунтиринг. Укувчилар айтган битта гап
доскага ёздирилади ва тахлил килинади: Билим
давлатдан киммат. (Макол.)
Давлатдан - от, чикиш келишиги кушимчасини олган, бу -дан қўшимчаси отни киммат сузига боглаган.
Укувчилар жавоби умумлаштирилади.
Шундан сунг олдиндан доскага ёзиб куйилган дарсликдаги 273~ машк устида ишланади:
-Укинг. Тагига чизилган суз кайси туркумга киради? Шу суз 1§айси шахсни билдиради? Бизни олмоши
кайси кушимча билан қулланган? Бу кушимча биз олмошини кайси узга борлаган? Уларни бирликда
ёзинг: Бизни олиб бордилар. Келишик қўшимчасини ва богланишини тегишлича белгиланг. Келишик
номини кискартириб тепасига ёзинг.
-Иккинчи гапни укинг. Олмошни кайси келишик .қушямчасини олганини айтинг. Караткич
келишиги отни кайси сузга боғлаган? Уларни бирикма тарзида ёзинг: Бизнинг куз унгимизда ва кушимчани,
сузларни борланишини белгиланг.
Колган гаплар ҳам шу тахлитда бажарилади. Досканинг бир томонида қуйидаги бирикмалар юзага келади:
Бизни олиб бордилар Бизнинг куз унгимизда Бизга гапириб берди. Биз тингладик
Бизда колдирди
Уқувчилар
жавоби яна суҳбат йули билан умумлаштирилади: Кишилик олмошлари
қайси к.ушимчаларни олади? Кайси келишик қушимчалари олмошга қушилиб келади? Бу кушимчалар
олмошларии кайси сузларга борлайди? (бошқа сузларга) Келишик кушимчасини олган бизни, бизниш;
бнзга, бизда кайси сурокларга жавоб буляпти? Улар гапда кайси булак. булади? (2-даражали булак) Биз
олмошига сурок беринг, у кайси келишикда? Гапда кайси булак булиб келяпти? (Эга) Укувчилар жавоби
аниклаштирилади; Кишилик олмошларзг қам келишик кушимчалариии олади. Келишик кушимчаларлнм
олганда олмошлар турланади. Тушум, караткич, жуналиш, урин-пайт, чикиш келишигидаги олмошлар 2-
даражали булак булиб келади. Бош келишикда эса эга вазифасини бажаради: Бил меқнатни севамиз.
Кишилик олмошларининг келишиклар билан турланиваи қакидаги тушунча машклар ёрдамида
мустаз{камланади. Бунда кишилик олмошларини қайси келишикда эканлиги, уларни узи богланган суз билан
бирикма тарзида кучириш, шахс-сониўи; аниклаш, чизикчалар урнига топшириқка мос олмошлар қуйиш , от
урнида кулланган олмошларии аниклаш, ижодий матнлар тузиш каби топширикли машқлар
бажартирилади.
Кейинги дарсларда уқувчиларнинг килишик олмошларининг келишиклар билан турланиши
пайтидаги имлосини узлаштиришларига, ижодий ёзма ишлар уюштиришга ва уларда кишилик
олмошларидан тугри фойдаланиб нуткқш услуйий жиқатдан турри куллашларига, шунингдек, нуткда
кишилик олмошларидан уринсиз ва тинимсиз фойдаланишларини бартарпф этишларига старатилади. Кишилик
олмошларини уринсиз куг< ишлатишларини бартараф этиш учун укувчиларнинг ижодий ёзма ишлари: баён ва
иншолари укиб берилиб, тақлил килинади.
Укувчилар нуткида кишилик олмошларини ман, сан тарзида шева таъсирига берилиб талаффуз к,илиш
зқолатлари учрайди. Кишилик олмошларига ажратилган дарсларини яна бир вазифаси шу каби
камчиликларни йукотишдир.
Уқувчиларни кишилик олмошларидан нуткда турри фойдаланишга ургатиш нуткий рализликни,
талаффузидаги ёкимсизликни бартараф этади.
Do'stlaringiz bilan baham: