Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги дарсликнинг янги нашри устоз Ўзбекистонда хизмат кўрсатган Фан ва теҳника арбоби профессор

Ҳид билиш сезгилари.
Ҳид билиш сезгиларига ҳидларни ҳис қилиш киради. Ҳидлар ниҳоятда кўп ва хилма-хил бўлади. Ҳидларни классификация қилиш учун умумий бир мезон йўқ; ҳидлар одатда ҳидли нарсаларнинг номи би­лан аталади, масалан, райҳон ҳиди, нон ҳиди, олма ҳиди ва ҳоказо. Ҳидлар одатда, хуш ва нохуш деб иккига бўлинади, лекин бу тақсимот ҳидларнинг моҳиятини кўрсатиб бермайди, балки ўша ҳидларга қандай қарашимизни кўрсатади.
Ҳид билиш сезгиларининг органи бурун ковагининг юқори томони бўлиб, бу ерда ҳид би­лиш ҳужайралари ва сезувчи нервнинг тармоқлари бор, се­зувчи нервнинг тармоқлари «ҳид билиш соҳасининг шиллиқ пардасига ботиб туради.
Ҳидли моддалар сезувчи нервни қўзғайди, бу қўзғалиш бош мияга ўтади, натижада биз турли ҳидларни сезамиз. Ҳид билиш маркази бош мия ярим шарлари орқа юзасининг пастки қисмида деб фараз қилинади.
Ҳидли моддалар ҳид билиш ҳужайраларига фақат газ ҳолатидагина таъсир этади ва химик реакция йўли билан уларни қўзғайди. Маълумки, ҳидли моддаларнинг ҳаммаси буғланади ва эрийди.
Газ ҳолатидаги моддалар нафасга олинадиган ҳаво билан бурун кавагига киради.


Таъм билиш (маза) сезгилари
Таъм билиш сезгиларига ширин-аччиқ, нордон-ширин ҳис қилиш киради. Шу асосий таъм билиш сезгиларидан ташқари, умумий классификацияси бўлмаган жуда кўп ва хилма-хил таъм билиш сезгилари ҳам бор. Ҳид билиш сезгилари каби таъм билиш сезгилари ҳам, муайян таъмли нарса ёки моддаларнинг номи билан аталади. Масалан, сутнинг мазаси, ёғнинг мазаси, гўштнинг мазаси, ноннинг мазаси ва ҳоказо деб атаймиз.
Таъм билиш сезгиларининг органи-тилнинг юзаси ва танглайнинг юмшоққисмидир. Тилнинг шиллиқ, пардасида маҳ­сус таъм билиш сургичлари бор.
Уларнинг ичида таёқчасимон ҳужайралардан тузилган маҳсус таъм билиш «куртаклари» ёки «сугонлари» бор. Ҳар бир таъм билиш сезгисининг ўзига хос тузилган «сугони» бўлади. Специфик сифатлари билан фарқ қиладиган бу таъм билиш сугонлари тил юзасида бир текисда тақсимланган эмас. Тилнинг асосий ёки орқа қисми аччиқ мазани айниқса яхши сезади, тил учи, асосан, ширин мазани - айниқса яхшироқ сезади, тилнинг четлари эса нордон мазани яхшироқ сезади. Тилнинг ўртаси таъм сезмайди. Таъм билиш органларининг ҳужайрали қисмларида маҳсус сезувчи нервларнинг чекка учлари бор, булар маза (таъм) билиш органидаги қўзғалишни бош мияга ўтказади. Таъм билиш органининг миядаги марказлари ҳид би­лиш марказларининг яқинидадир деб фараз қилинади.
Таъм билиш сезгилари моддаларнинг химик хоссалари туфайли ҳосил бўлади. Таъм билиш сугонлари фақат суюқ сувда ёки сўлакда эриган моддалар таъсир остида қўзғалади (масалан, қанд эрий бошлаши билангина ширин мазаси сезиларли бўлиб қолади. ҳид ва таъм билиш сезгилари бир-бири билан чамбарчас боғлангандир. Ҳид билиш сезгилари ҳам, таъм билиш сезгиларги ҳам сезги органларига химик моддаларнинг таъсир этиши иатижасида ҳосил бўлади. Аммо таъм билиш сезгиларини ҳосил қилмоқ учун ўша таъмли нарса бевосита тотиб кўрилмоғи керак, ҳидли нарсаларнинг иси эса узоқдан ҳам сезилаверади.