Zamonaviy fan va talim tarbiya: muammo, yechim, natija

BOSHLANG‘ICH SINFLARDA LUG‘AT USTIDA ISHLASHDA IBORALARNI 
O‘RGANISH 
Xalilova Ruxsora Raupovna 
Bux.DU o`qituvchisi 
Baxronova Madina Zoxir qizi 
Maktabgacha va boshlang`ich talim fakulteti 2 kurs talabasi 
 
O‘quvchilarning  lug‘at  boyligini  oshirishda  iboralarni  o‘rganish  alohida  ahamiyatga  ega.  So‘z  va 
iboralar  tilning  ma’no  ifodalaydigan  asosiy  birligidir.  Bu  til  birliklari  aniq  predmetlarni,  mavhum 
tushunchalarni,  individning  emotsiya-his-hayajonini  bildiradi.  Leksikologiya  tilning  lug‘at  tarkibini 
o‘rganib  so‘z  va  iboralarning  nutqda  ma’no  ifodalash  xususiyati,  qo‘llanish  faolligi,  boyib  borishi  yoki 
iste’moldan chiqib ketishi, ma’no taraqqiyoti, ma’no ko‘chishi, ko‘p ma’nolilik kabi hodisalarni o‘rganadi. 
Shu ma’noda lekiskologiya o‘quvchilar lug‘at boyligini oshirishning metodik asosi hisoblanadi. 
Har  qanday  nutqiy  bayon  grammatik  jihatdan  o‘zaro  bog‘langan,  mazmunga  mos  so‘z  va 
iboralarning  ma’lum  izchillikda  joylashtirilishidan  tuziladi.  Kishining  lug‘at  boyligi  qanchalik  boy  va 
rivojlangan bo‘lsa, uning nutqi ham shunchalik boy bo‘ladi. Bu narsa o‘z fikrini aniq, ravshan, ifodali bayon 
etishga  keng  imkoniyat  yaratadi.  Shuning  uchun  so‘z  boyligi,  uning  xilma-xilligi,  harakatchanligi 
metodikada nutqni muvaffaqiyatli o‘stirishning muhim shartidir. 
Maktabda  nutq  o‘stirishning  muhim  vazifalaridan  biri  lug‘at  ustida  ishlash,  tartibga  solish,  uning 
asosiy  yo‘nalishlarini  ajratish  va  asoslash,  o‘quvchilarning  lug‘atini  boyitish  jarayonini  boshqarish 
hisoblanadi. 
Maktabda lug‘at ustida ishlash metodikasi to‘rt asosiy yo‘nalishni ko‘zda tutadi. 
I. O‘quvchilar lug‘atini boyitish, ya’ni yangi so‘z va iboralarni shuningdek, bolalar lug‘atida bo‘lgan 
ayrim so‘zlarning yangi ma’nolarini o‘zlashtirish. Ona tilining lug‘at boyligini bilib olish uchun o‘quvchi 
o‘z lug‘atiga har kuni 8-10 ta yangi so‘zni kiritishi va shu so‘zlar ma’nosini o‘zlashtirishi lozim. 
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ko‘pgina so‘z va iboralarni ularning ma’nolarini tushunmagan holda 
ishlatadilar. Bu tabiiydir. Chunki bu yoshdagi bolalar kattalar yordamida ularning ko‘rsatmasiga yetakchi 
savollariga  muhtojdir.  Bunday  vaqtda  bolalarga  shu  so‘z  va  iboralarning  muqobillaridan  foydalanishni 
eslatib turish yaxshi samara beradi. O‘quvchi o‘z fikrini ifodalash uchun yetarli so‘z boyligiga ega bo‘lishi 
lozim.  Boshlang‘ich  sinflarning  “O‘qish”  kitoblarida  “hasratga  tushmoq”,  “boshiga  tashvish  tushmoq”, 
“yuragi ezilmoq”, “hushini yo‘qotmoq”, “ko‘zlari yonmoq”, “qovog‘i osilmoq”, “darak bermoq”, “quloqqa 
ilmoq”, “yuziga oyoq bosmoq” kabi iboralar uchraydi. Masalan, 2-sinf o‘qish kitobining 104-betida “Gapi 
og‘zidan tushib ketadigan, onasining etagiga yopishib, hiqillab yuradigan erkatoylardan chinakam askar 
va  zobitlar  chiqmaydi”  gapi  tarkibida  “gapi  og‘zidan  tushib  ketadigan”  iborasi  uchraydi.  Ibora  nutqda 
nisbatan kam ishlatiladigan ibora bo‘lib, landavur, lapashang ma’nolarini yorqinroq ifodalaydi. Biroq bu 
iborani  o‘quvchilarga  tushuntirish  alohida  yondashishni  talab  etadi.  Yoki  4-sinf  o‘qish  kitobining  196-
betida “Sulton xunibiyron bo‘lib