|
Observatory of Ulugbek
Historical and architectural monuments of Samarkand
The largest observatory in Central Asia was built in the 1420's by Ulugbeg. Here, for three decades, scholars, including the outstanding astronomers Qazi-Zadeh Rumi, Djemsnid Giyas ad-Din Kashi and Ali Kushchi, performed measurements of celestial movements.
The Samarkand observatory became famous for the edition of the "Ulugbeg Zidj", containing a theoretical introduction and charts describing 1,018 stars. The observatory was found by Samarkand archeologist V. L. Vyatkin at the beginning of the 20th century. He excavated the underground remains of a huge quadrant 40 m in radius which was used for the observation of the Sun, Moon and other celestial bodies.
Ulugbek Observatory is decorated with beautiful engravings from a 17th century Dutch artist, with the inscription over the image of Ulugbek "I have presented my case seriously" - where Ulugbek stands on the right arm of the goddess of astronomy, Urania37.
Ulug'bek observatoriyasi.Samarqandning tarixiy va arxitektura yodgorliklari.Mirzo Ulug'bek tomonidan 1420-yillarda Samarqandda qurilgan rasadxona Markaziy Osiyodagi eng yirik rasadxonalardan biri hisoblanadi. Mazkur rasadxonaning barpo etilishi va uning о‘sha davr ilmiy markaziga aylanishi, о‘shadavrning muhim voqeasi hisoblanadi.Ulug‘bek olimlarga homiylik qilib, fan ahlini rag‘batlantirdi, uningо‘zi, ayniqsa, astronomiya va matematika fanlari bо‘yicha muhim ishlarni amalga oshirdi. Bu rasadxonada, buyuk olimlar Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi, Jamshid bin Ma’sudi, Mо‘yiddin va uning о‘g‘li Mansur Koshiylar bir necha o'n yilliklar mobaynida ilmiy izlanishlar olib borganlar. Ular samodagi yulduzlar harakatlarni kuzatganlar. Ularning ilmiy izlanishlari natijasida Samarqand rasadxonasida 1,018 yulduz harakatini tasvirlovchi joriy jadvallarini o'z ichiga olgan "Ulugbeg Zidj" dunyo yuzini ko`rgan.Observatoriya 20-asr boshida Samarqand arxeolog V. L. Vyatkin tomonidan topilgan. U Quyosh, Oy va boshqa samoviy jismlarniо‘lchashuchunqurilgan radiusi 40 myerostiyо‘linitopgan arxeolog hisoblanadi. Ulug'bek rasadxonasi 17-asrda Gollandiyalik rassomlartomonidan chiroyli naqshlar bilan bezatilgan Unda Ulug'bek astronomiya ma'budasi sifatidatasvirlanib, undashundaysо‘zlarbitilgan "Men о‘zimningjiddiyizlanishlarimnisizga taqdim qilmoqdaman".
Qariyib bir yarim asr davomida mo’g’ullar istibdodi ostida xonavayron boigan Movarounnahr xalqi XIV asr avvallariga kelib mo’g’ullar zuhnidan qutula boshladi. Movarounnahrda kuchli davlat tuzishga bolgan intilish g’olib keldi. Mo’g’il istilochilariga qarshi Buxoroda xalq Mahmud Torobiy boshchiligida qo’zg’oldi, Samarqand va Xurosonda esa sarbadorlar qo’zg’olonlari ro’y berdi. Natijada sarbadorlar bir muddat hatto hokimiyatni ham boshqarib turdilar.
XIV asrning ikkinchi yarmida Movarounnahrning feodal tarqoqligiga barham berildi, mamlakat mo’g’ul bosqinchilaridan tozalandi. XIV asrning oxiri - XV asrlarda Markaziy Osiyoda feodal munosabatlar rivoj topa boshladi.
Sohibqiron Temur va dastlabki temuriylar hukmronlik qilgan davr Movarounnahr tarixida alohida o’rin egallaydi.
Markazlashgan buyuk Temur davlatining barpo etilishi bilan Movarounnahrda yana fan va madaniyat, mahrif qaytadan ravnaq topa boshladi.
SHuning uchun ham XIV asrning ikkinchi yarmi - XV asr tarixda SHarq Uyg’onish davrining ikkinchi bosqichi deb ataladi. CHunki bu davr madaniyati o’z yo’nalishi, iqtisodiy asosi jihatidan IX—XII asrlar madaniyatining davomi sanaladi.
XIV asrning uchinchi choragi—XV asrda Markaziy Osiyoda iqtisodiyot, fan va madaniyat o’sdi. Amir Temur hukmronligi davrida jahonning ko’p-lab shaharlarida Samarqandga hunarmandlar, olimu fozillar, sanoatkor-lar, muhandislar olib kelindi va ularning boy tajribalari, ijodiy mahorat-laridanilm- ma’rifat, madaniyat, qurilishjabhalaridakengfoydalanildi. Samarqand va Hirotda madrasalar, kutubxona va rasadxona qurildi. Tibbiyot ilmini o’rganishga qiziqish yanada kuchaydi. Riyoziyot, falakiyot, jo’g’rofiya, tarix, adabiyot, falsafa hamda tarbiyashunoslikka oid asarlar yaratildi. Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Umar Xayyom, Sahdiy meroslarini, yunon-rim madaniyatini o’rganishga havas kuchaydi.
Amir Temur saltanatni barpo qilish va uni mustahkamlash uchun juda katta xizmat qildi. Uning buyuk xizmatlaridan eng muhimi -mamlakatda ta’limni rivojlantirish sohasiga qaratilganligi edi. CHunki uning e’tiqodiga ko’ra, bilimdon va tadbirkor insongina mamlakatning rivojlanishiga hissa qo’sha oladi. SHuning uchun ham Sohibqiron bilimli va ishbilarmon, tadbirkor kishilarni tarbiyalashga katta e’tibor berdi. Bu borada ta’limning o’ziga xos o’rni bo’lishi kerakligini anglagan holda maktab va madrasalar qurdiradi. Saltanat poytaxti Samarqand atrofida o’n ikki bog" va qasr yaratadi, Ko’ksaroy, uning atrofida esa Bo’stonsaroy bino etadi. Jomeh masjidi, maqbaralar, mehmoriy obidalar qurdiradi. Bu ishlarga faqat Amirning o’zi emas, uning atrofidagi yaqinlari ham turli madrasalar qurishga bosh-qosh bo’ladilar. Amir Temurning amirlaridan Idigu Temur, mavlono Qutbiddin, umr yo’ldoshi Saroymulkxonim, nabirasi Muhammad Sulton ham madrasalar qurdiradilar.
Madrasalar muayyan darajada ixtisoslashgan edi. Masalan, boshqaruv kadrlarini tayyorlash Muhammad Sulton madrasasida, diniy muassasalar uchun kadrlar tayyorlash mavlono Qutbiddin Sadr madrasasi, umumiy mutaxassislar, ya’ni ziyo’li, imom, olim, maktab o’qituvchisi tayyorlashga Idigu Temur, Saroymulkxonim madrasalari ixtisoslashgandi. Lekin ularning hammasida Qur’on, Hadis, fiqh o’rganilgan. Madrasalarning Ixtisosligiga ko’ra umumi aqliya, umumi askariya, umumi mahmuriyalar ham o’rgatilgani haqida ma’lumotlar bor.
Madrasalarda darslar arab, fors, turkiy (o’zbek) tillarida olib borilgan. Arab till grammatikasini o’rgatishga ko’proq vaqt ajratilgan. Sahdiy SHeroziyning«Gunston», «Bo’ston», Farididdin Attorning «Mantiq ut-tayr» kitoblari u boshqa asarlar ham o’qitilgan.
Har bir madrasaning vaqfnomasida tolibi ilmlar, mudarrislar va boshqa xodimlarni qabul qilish, o’quv ishlarini yuritish belgilangan
Do'stlaringiz bilan baham: |
