‘z b e k ist 0n respublikasi oliy va ‘rta t a ’lim vazirligi toshkent davlat agrar universiteti radjabov A., Vaxidov A. Mutaxassislikka kirish oliy о quv yurtlari uchun darslik «Sano-standart»

Respublikada 8994-2015-ул . asosiy qishloq xo‘jalik
m ahsulotlari yetishtirish (ming tonna hisobida)
2.1-jadval
№
x \
yillar 
turlari 
\
1994
1996
1998
2000 2005
2010
2015
1
Paxta
xomashyosi
3940
3350
3206
3000 3165
2823
3350
2 Don:
2467
3549
3148
3929 5539
6262
7500
shu jumladan:
G ‘alla
1363
2737
3556
3532 4957
5612
7160
Sholi
498
445
346
160
174
311
340
3
Kartoshka
567
490
692
731
773
828
3148
4
Sabzavotlar
2975
2481
2403
2640 2938
3299
9444
5
Mevalar
555
585
543
791
823
759
2731
6 Uzum
353
474
336
624
504
401
1556
7
Go'sht va 
parranda gushti
827
854
809
841
865
936
1123
8 Sut (ming litr)
3732
3390
3495
3636 3719
4030
4836
9
Tuxum
(mln.dona)
1574
1057
1165
1250 1367
1611
2094
10 Jun
25
15
15
16
18
20
11
Qora-kul terisi 
(ming.dona)
1540
1370
803
743
685
689
758
12 Pilla
23
22
20
19
20
17
18
13 Tamaki
11
12
34
24
11
11
12
13

---

Respublika Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi qoshidagi nasos
stansiyalarida 
bugungi lcunda 5003 ta nasos agregatlari ishlab 
turibdi. Ularning umumiy quvvati 3,75 mln. kVt ni tashkil etadi va 
yiliga o ‘rtacha 8,0 mlrd. kVt.soat elektr energiyasi sarflanmoqda. Bu 
ko'rsatkich respubika b o ‘yicha ishlab chiqarilayotgan elektr 
energiyasining 16 foizidan k o ‘prog‘ini tashkil etadi. Respubilka suv 
xo'jaligi tizim ida hozirgi kunda 1600 dan ortiq nasos stansiyalari va 
4,3 mln. ga um um iy sug‘oriladigan yerlaming 2,4 mln. ga (jami 
sug‘oriladigan erlaming-53%) ni tashkil etadi va sug‘orish uchun 
suv miqdori 6817 m3/s demakdir. Elektr nasos stansiyalarida elektr 
energiyasining iste’moli ko‘rsatkichlari 2.2-jadvalda keltirilgan.
2.2 -jadval
Elektr nasos stansiyalarida elektr energiyasining iste’moli
k o‘rsatkichlari
Viloyatlar
Nasos stansiyalari 
soni
Elektr energiyasining 
iste’m o li, mln.kVt.s
Andijon
13
289,5
Namangan
17
479,5
Farg‘ona
17
164,8
Samarqand
12
146,4
Jami
59
1080,2
Respublika qishloq xo‘jaligida 
11 
ming qishloq aholi 
punktlarida (ta’lim va so g iik n i saqlash muassasalarida, maishiy 
sohada, aloqa va boshqalarda) m amlakat ahoiisining 60 foiziga 
yaqini istiqomat qilib kelmoqda.
Respublikada 60 dan ortiq suv omborlari mavjud b o ‘lib, ularda 
to ‘p?angan suv zaxiralari umumiy uzunligi 27711 km b o ‘lgan 
xo‘jaliklararo kanallar orqali sug‘oriladigan yerlam i suv bilan 
ta ’minlaydi. Bulardan tashqari barcha magistral va xo‘jaliklararo suv 
tarqatish tarmoqlari elektrlashtirilgan b o ‘!ib, ulam ing barchasi past
14

---

(0,4 kV) va yuqori (6, 10 kV) kuchlanishli elektr tarmoqlari orqali 
elektr energiyasi bilan ta ’minlanadi. U shbu elektr tarm oqlam i 
samarali ekspluatatsiya qilishda energetika va avtomatika xizmati 
mutaxassis xodimlari bilan ta ’minlash aktual masala b o ‘lib 
qolmoqda.
A grar sohada xo ‘jalik yuritishning yangi turlarini joriy etilishi 
qishloq x o ‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash va qayta ishlash 
provard natijada yakuniy mahsulot ishlab chiqarish samaradorligi 
suv, mineral va mahalliy o ‘g ‘it, energetik (yoqilg‘i-moylash 
mahsulotlari, issiqlik va elektr energiyasi), intellektual (kadrlar), 
material-texnik resurslar bilan ta ’minlanish darajasiga k o ‘p 
tomonlama bog‘liqdir.
Sobiq 
ittifoq 
tarkibida 
O ‘zbekiston 
asosan 
xomashyo 
yetishtiruvchi agrar respublika hisoblanib kelgan va dehqonchilikda 
paxta monopoliyasi asosiy o ‘rinni egallagan. Bozor iqtisodiyoti 
tomoillarini 
agrar 
soha 
islohotida 
q o ‘llash, 
asosiy 
boylik 
hisoblangan yem i davlat mulki sifatida saqlagan holda uzoq 
muddatga xususiy mulk qilib aholiga berilishi, qishloq x o ‘jaligida 
eng yirik voqeyliklardan biridir. 1998-yilda qabul qilingan «Yer 
kadastri» qonuni ushbu muhim iqtisodiy islohotga huquqiy asos 
bo‘ldi.
Qishloq x o ‘jaligida x o ‘jalik yuritishning bozor iqtisodiyoti 
qonunlariga mos keluvchi shirkat, fermer va dehqon x o ‘jaliklari, 
suvdan 
foydalanuvchilar 
uyushmalarini 
(SFU) joriy 
etilishi 
dehqonlarda mulkdorlik xislarini u yg‘otib, mahsulot yetishtirishning 
samaradorligini oshirishga qiziqish o ‘y g ‘otdi. 1998-yilda Oliy majlis 
tomonidan qabo‘i qilingan «Qishloq x o ‘jaligi kooperativi (shirkat 
xo ‘jaligi) to ‘g ‘risida»gi, 
«Fermer x o ‘jaligi to ‘g ‘risida»gi va 
«Dehqon x o ‘jaligi to ‘g ‘risida»gi qonunlar x o ‘jalik yuritishning 
yangi shakllarini joriy etishda huquqiy hujjat b o ‘lib xizmat qilib 
kelmoqda.
15

---

X o‘jalik yuritishning yangi turlari asosida keyingi yillarda 
to ‘plangan tajriba va ijobiy natijalar asosida «fermer x o ‘jaliklari» 
qishloq x o ‘jaligida xo ‘jalik yuritishning ustivor y o ‘nalishi deb 
belgilandi,
Shirkat, 
fermer 
va 
dehqon 
x o ‘jaliklam i 
moddiy-texnik 
ta’minlanishin yaxshilash va ularga servis xizmat koTsatish 
shaxobchalarini 
tashqil 
etish b o ‘yicha V azirlar M ahkamasi 
tomonidan 2004-yilda qabul qilmgan qaror qishloq xo ‘jaligini 
barqaror rivojlanishida muhim ahamiyatga ega b o ld i. Rivojlangan 
mamlakatlarda qishloq x o ‘jalik mahsulotlari yetishtirishda aholining 
3-5% ishtirok etsa, Respublikamizda qishloq aholisining 50-60%
qishloq xo ‘jalik mahsulotlari yetishtirish bilan banddir. Ushbu 
ko'rsatkich zaminida esa past hosildorlik, mahsulot yetishtirishda 
qo‘l mehnati salm og‘ining kattaligi, kabi ko‘rsatkichlar bilan bir 
qatorda ilmiy-texnikaviy taraqqiyot darajasini xamon past b o ‘lib 
kelayotgani ham yotadi.
Boshqa mavjud muammolar qatorida ilmiy texnik taraqqiyot 
qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida o ‘ta muhim ahamiyatga egadir. 
Bozor iqtisodiyotiga o ‘tish sharoitida davlat tasarrufidagi yirik 
ishlab 
chiqarish 
xo ‘jaliklari, 
tashkilot 
v a 
korxonalami 
xususiylashtirilishi hamda yirik fermeriar, xususiy korxonalar sonini 
bugungi kunda hali kamligi, ularning texnika va texnologiyalar sotib 
olish, mavjudlarini takomillashtirish (yangilash) uchun zaruriy 
m ablag‘lari yetarli boim aganligi tufayli texnik ta ’m inot darajasi bir 
muncha pasayishi, binobarin mehnatni texnik va energetik resurslar 
bilan ta ’minot darajasi kam ayish holati mavjuddiv.
Ishlab chiqarishda yangi texnologiyalami joriy etish, zamonaviy 
texnik vositalar bilan jihozlash va eng asosiysi ulardan samarali 
foydalanish 
yetishtirilayotgan 
mahsulotni 
son 
va 
sifat 
k o ‘rsatkichlariga va tannarxiga syozilarli ta’sir ko ‘rsatadi. Fermer va 
dehqon x o ‘jaliklariga hamda boshqa faoliyat k o ‘rsatuvchi qishloq
16

---

xo‘jalik mahsulotlari yetishtirish bilan b og‘liq korxonalar, o ‘rta va 
kichik biznes subyektlarmi yangi texnologiya va texnik vositalar 
bilan ta ’minlash, ulami o ‘rnatib berish, ekspluatatsiya qilish, texnik 
servis xizmat k o ‘rsatish, konsalting xizmatlari k o ‘rsatishni amalga 
oshirish maqsadida xukumat qarorlari bilan mashina-traktor parklar, 
ularning altemativ turlarini tashkil qilitiishi bugungi kunda o ‘z 
samarasini bermoqda.
Sohada texnik laraqqiyotning o ‘sib borishi, uning barqrorligi 
ishlab chiqarish jarayonlarini elektrlashtirish va avtomatlashtirish, 
energoeffektiv jarayonlam i kashf etish va ishlab chiqarishga joriy 
etish, ham da suv tizimini avtomatlashtirish kabi omillarga 
bog‘liqdir. Bugungi kunda qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi va suv 
xo‘jaligi tizimining faoliyat yuritishini elektrotexnik uskunalarsiz, 
energetik qurilmalarsiz boshqacha aytganda energiyalar orasida eng 
qulay va universal hisoblangan elektr energiyasisiz, tassavur etib 
bo‘lmaydi.
Bugungi 
kunda 
Respublika 
elektroenergetika 
tizimi 
mamlakatimizda mavjud elektr energiyasi iste’molchilarini to ‘la 
ta’minlash imkoniyatiga ega b o iish ig a va qishloq tumanlarining 
barcha hududlari elektr energiyasi uzatish tarmoqlari bilan to ‘la 
ta ’minlanganligiga qaramasdan qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida 
elektr energiyasidan foydalanish darajasi ilg‘or mamlakatlardagidan 
3 -5 barobar kamdir. Shu bilan birga bir birlik qishloq x o ‘jalik 
mahsulotlarini yetishtirishga sarf qilinayotgan elektr energiya 
miqdori ilg‘or mamlakatlar qishloq x o ‘jaligi ishlab chiqarishidagi 
o ‘rtacha sarfidan 2-3 barobar yuqori b o ‘lib kelmoqda. Vujudga 
kelgan holat qishloq va suv x o ‘jaligidagi mavjud elektr uskunalar va 
qo'rilm alam ing eskirganligi ulam i ekspluatatsiya qilish yetarli 
yoMga q o ‘yilmaganligi, texnik servis k o ‘rsatish joriy etilmaganligi,
bir so ‘z bilan aytganda sohada ishlab 
avtomatlashtirilgan, 
uskuna 
va
17

---

samaradorligini ta ’minlovchi texnik servis xizmati tizimining 
mavjud emasligi natijasidir. Vaholanki bozor iqtisodiyoti sharoitida 
servis xizmat k o ‘rsatish har qanday soha tizim ida resurslardan 
foydalanish samaradorligini ta ’minlovchi 
omillardan ekanligi 
amaliyotda allaqachon o ‘z isbotini topgan.
A grar sohaning rivojlanish istiqbollari etib quyidi asosiy 
y o ‘nalishlar belgilangan:
- p a x ta yetishtirishni ustuvor y o ‘nalish etib saqlash, unda 
hosildorlikni oshirish, iqtisodiy samaradorlikni oshirib borish;
-p a x ta n in g yangi, yuqori hosildor navlarini yaratish, yangi 
agrotexmkalarm joriy etish, ilmiy texnik-taraqqiyotni rivojlantirish;
- fermer x o ‘jaliklari faoliyatini takomillashtirish va x o ‘jalik 
yuritishni ushbu shaklini ustuvorligini saqlash;
-q is h lo q x o ‘jaligi mahsulotlari qayta ishlashni sanoat asosida 
tashkil etishga erishish;
-q is h lo q xo'jaligi tovar ishlab chiqaruvchi x o ‘jaliklarga, 
korxonalarga servis xizmati turlarini, jum ladan energetik servis 
xizmatini ko'paytirish va ulam i keng miqyosda qullashga erishish;
-q is h lo q xo ‘jaligi yakuniy mahsulot ishlab chiqarishda bir 
birlik mahsulotning energiya sig'im ini kamaytirishga erishish;
- suv resurslaridan samarali foydalanishni ta ’minlovchi tizimni 
shakillantirish, jum ladan suvdan foydalanuvchilar uyushmasini keng 
joriy etish;
- suv xavzalari va daryo o ‘zanglarini boshqarishni bozor 
iqtisodiyoti tamoyillariga mos prinsiplami joriy etish;
- yer, 
suv 
resurslaridan 
oqilona 
foydalanish, 
erlaming 
meliorativ xolatini yaxshilash, resurs-tejamkor sug‘orish tizimlari va 
agrotexnik tadbirlami sug‘orma dexkonchilikda keng joriy etish;
-q is h lo q x o ‘jaligida qayta tiklanuvchi energiya mabalardan 
foydalanashni rivojlantirish va boshqalar.
18

---