кура
булутларнинг
уч
асосий
типи
ажратилади:
конвектив
булутлар,
тулкинсимон
булутлар
ва
кутарилувчи
сирганиш
(фронтал) булутлари.
Конвектив булутлар. Конвектив булутларнинг хосил булиш ига
оли б келувчи асосий жараёнлар термик конвекция ва турбулент
алмашинуви х,исобланади.
Конвекция атмосферанинг куй и катламларидаги алохида х,аво
массаларининг исиб кетиши натижасидаги нотургун стратификация
окибатида юзага келади. И сиб кетган алохцда х,аво массалари вер
тикал
буйлаб юкорига кутарилиб, адиабатик совийди. М аъ лум ба-
ландликда сувнинг конденсацияланиши бошланади. Бу баланддик
аэрологик диаграмма ва эмпирик формула ёрдамида аникданади:
z K=122(r0- t 0),
(7.13)
б у ерда
zK - конденсация баландлиги (метрларда),
t0 - Ер якинидаги
хавонинг харорати,
т0 - ш удринг нукгаси х,арорати.
Конденсация баландлигидан юкорида туйинган нам
хавонинг
кутарилиши нам адиабата буйича юз беради ва б у эркин конвекция
баландлигигача давом этади, яъни бу баландлик булутнинг юкори
чегарасига
мос
келади
(32-расм).
Конвектив
булутларда
кутарилувчи харакат тезлиги 6-9 м/с ни,
бирок алох,ида холларда
25-30 м/с ни ва ундан куп кийматларни ташкил килиши мумкин.
Конвектив булутлар халкаро тасниф буйича туп-туп ва
ёмгирли туп-туп булутларга тааллукли. Бу булутлар нотургун хдво
массаларида хосил булади. Бу езда курукдик усгида махаллий хаво
массаларида юзага келувчи масса ичи булутлари булиш и мумкин.
Бундай холларда б у л у т хосил булиш ининг максимуми куннинг
иккинчи кисмига тугри келувчи яккол суткалик узгаришга эга.
Йирик сув хавзалари устида б у булутлар хосил булиш ининг
максимуми тунги соатларда сув юзаси устидаги энг катта
нотургунлик даврида кузатилади.
Конвектив булутлар илик Ер юзаси устида х,аракатланаётган
совук хаво массаларида хам (фронтал булутла р )
хосил булиш и
мумкин. Бу холатларда булутлар курукдик ва денгиз устида
сутканинг ихтиёрий соатларида хосил булиш и мумкин.
Тулцинсимон булутлар, Атмосферада купинча турли амплитуда
ва тулкин узунлигидаги тулкинсимон харакатлар кузатилади.
Бундай
харакатлар
таъсири
остида
маълум
шароитларда
190
тулкинсимон булутлар шаклланиши мумкин. У ла р вал, плита,
катор ва бошка катлам куринишида горизонт буйича унлаб ва
ю злаб километрга чузилшни мумкин. Бу булутлар нисбатан кичик
вертикал калинликка эга булиш и мумкин, яъни бир неча унлаб ва
юзлаб метрлар, баъзида 2-3 км ва ундан ортик.
г км
" '
1
и , ------ ---------
•---
• -
-
■
I с
~н 0
2 0
0
?.<
20 Т0
32-расм. Т у п -ту п ё м ги р л и б у л у т схемаси.
1
- стратификация
Э1ри
чизиги, 2 - х,олат 'ч ри чизиги.
Тулкинсимон
булутларни
косил
килувчи
тулкинсимон
хдракатлар куйидаги х,олларда юзага келади:
- 1 рав итацион-кучув чи
тулкинлар
ёки
К елвин-Гелм гояц
тулкинлари шаклланадиган инверсия катпамлари ёки кучли тургун
стратификадияда;
-тургун
стратификацияли
х,аво
массалари
окими
тогли
тусиклардан ошиб утганда;
-ячейкали конвекцияда.
Инверсия катлами остида сув бугининг тупланиши содир
булади. Инверсия катламида бу катламдан кжорида жойлашган
совук х,аво ва унинг остидаги компенсацияловчи к5пгарилувчи
х,аракатнинг бирлашиши х,исобига тулкинсимон хдракатлар юзага
келади. Бунинг натижасида х,осил булган тулкинлар уркачида
191
хавонинг адиабатик кутарилишида сув бути туйиниш холатига
эришиши мумкин. Бу тулкинлар ботикдигида пасаяётган хавонинг
адиабатик
исиши
натижасида,
аксинча,
туйиниш холатидан
узокдашади. Халкаро тасниф буйича бу булутлар катламли ва туп-
туп катламли булутларга тааллукли.
T
of
тизмасининг шамолга тескари ёнбагрида тургун стратифи-
кацияланган хаво окимининг бу тог тизмасидан ошиб утишида
тулкинлар юзага келади, уларнинг уркачида юкори туп-туп типдаги
булутлар хосил булади.
Кутарилувчи х;аракат
булутлари
атмосферадаги
фронтал
булиниш сиртлари билан боглик (33-расм). Фронт совук х,авонинг
кия понасини бу хавонинг устида ётган илик хаводан ажратиб ту-
ради. Бунда секундига бир неча сантиметр ва ундан хам кичик тез-
лик билан совук пона устида харакатланаётган
илик хавонинг
кутарилувчи харакати ривожланади. Катта яхлит хажмдаги илик
хавонинг совук поиа устида секин аста кутарилиши б у яхлит
хажмдаги хавонинг адиабатик совишига ва ундаги сув бугининг
конденсациясига оли б келади. Натижада илик атмосфера фронти-
нинг булутлар тизими вужудга келади. Бу б у л у и т р тизими верти
кал буйича куйидагича тахданади: куйи тропосферада ёмгирли
катламли булутлар, урта тропосферада юкори катламли булутлар,
юкори тропосферада патсимон катламли булутлар.
Совук фронтда хам тахминан худди шундай булутлар тизими
вужудга келади. Бу ерда фарк шундан иборатки,
совук фронтминг
булутлар тизими бирмунча тор.
г км
33-расм.
Кутарилувчи харакат булутларининг хосил б у ли ш
Do'stlaringiz bilan baham: