Yopiq urug‘li o‘simliklar tasnifi. Bir va ikki pallali o‘simliklar. Magnoliyadoshlar, ayiqtovondoshlar, ko‘knoriguldoshlar, chinniguldoshlar, sho‘radoshlar va grechixadoshlar oilalari

Gul formulasi:

                                         R3-3 A3-3

       Marvaridgul doshlar oilasi - Convallaria.

       Bu oilaga 23 avlod, 230 tur o‘simlik mansub bo‘lib, eng ko‘p tarqalgan turlari marvaridguldir. (S. majalis) Marvaridgul asosan Shimoliy Yarim shar o‘rmonlarida keng tarqalgan ildizpoyali o‘t o‘simlik. Poyasi shoxlanmaydi, barglari yoysimon tomirlangan, oddiy. Gullari unchalik katta emas. Tojbargli, bir tomonlama shingilga to‘plangan.

Gul formulasi:    R(6) A(3+3) G(3)

       Mevasi rezovor. Urug‘i endospermli. Marvaridgul barglaridan yurak glyukozidlari olinadi, shuningdek saponinlar ham to‘planadi. Tibbiyotda yurak kasalliklarini davolashda keng ishlatiladi.

       Bardidoshlar oilasi - Cypereceae.

       Bu oilaga 120 avlod, 5600 tur o‘simlik kirib, ulardan O‘zbekiston florasida 16 avlod, 90 tur uchraydi. Ular ko‘p yillik , ildizpoyali poyasining uzunligi 4 m gacha yetishi masalan, ularning poyalari uch qirrali, silindrsimon, barg ensiz - barg qini poyaning uch tomonga o‘rnashgan. Barg qini barg plastinkasiga aylangan joyida poyani o‘rab turadigan tilcha bo‘ladi. Gullari juda mayda, ikki jinsli yoki bir jinsli boshoq, ro‘vak, soyabon, boshcha yoki shingilga to‘plangan.

       Gullari gulqo‘g‘onsiz. Ba’zan tukcha va qiltiqlari bo‘ladi. Changchisi 3 ta, ayrim hollarda 1 dan 6 tagacha bo‘lish mumkin. Urug‘chisi bitta. Ba’zan avlodlarda tugunchasi tangacha barglar bilan o‘ralib, xaltachalarga aylanadi. Mevasi uch qirrali yoki dumaloq yong‘oqcha.

       Boshoqdoshlar oilasi - Poaceae.

       Bu oilaga 900 avlod, 11000 tur vakil bo‘lib, undan 91 avlod va 270 turi O‘zbekistonda tarqalgan.

       Mazkur oilaga kiradigan o‘simliklarning ildizipopukildiz, poyasi shoxlanmagan, bo‘g‘imli, ichi bo‘limi silindrsimon. Poyasi uchi va bo‘g‘imidan o‘sadi, uni «nixol poya» deb ham yuritiladi.

       Barglari parallel tomirlangan barg qini bilan poyada ketma-ket o‘rnashgan. Gullari murakkab boshoq, ro‘vak, so‘ta va oddiy boshoqchalardan tuzilgan. Ikki jinsli ba’zan bir jinsli vakillari ham uchraydi. Mayda gullari ikkita gul qobig‘iga, ya’ni ostki va ustki gul qobiqlariga ega. Gulning changchisi 3, ba’zan 1-2 va 6 ta bo‘ladi. Chang iplari tebranish xususiyatiga ega. Urug‘chisi bitta, ikkita meva bargchani birikib o‘sishidan hosil bo‘lgan. Tugunchasi ustki.

       Mevasi doncha, urug‘i edndospermli.

       Sho‘radoshlarning xo‘jalikdagi ahamiyati. Bu oila vakillarining  xususiyatlaridan biri  ularning  tarkibida natriy xlorid,kaliy karbonat, kaliy sulfat va natriy sulfat tuzlari ko‘p bo‘lishidir. Yana bu o‘simliklarda saponinlar, ozgina efir moyi, anabazin va salsalin alkaloidlari, urug‘larida moylar, yer ustki qismida organik kislotalar va fermentlar  bo‘ladi. Bularning iqtisodiy  jihatdan  eng ahamiyatli bo‘lganlaridan biri lavlagidir. Lavlagi sabzavot o‘simligi sifatida eramizdan 4000 yil burun ekila  boshlagani  ma’lum. Xozirgi kunda lavlagi qand sanoatining asosiy xom ashyosidir, shuningdek ovqatga  ishlatiladi,mollarga  yediriladi. Saksavullardan yoqilg‘i, yosh  shoxlardan  yem-xashak sifatida foydalaniladi. Sassiq sho‘ra tarkibida bo‘yoq moddalari bor.

 

 

A D A B I YO T L A R

 

1. L.I.Kursanov.,N.A.Komarnitskiy, Meyyer K.M. va boshqalar. Botanika II tom.T."O‘rta va Oliy maktab"  1963 y.

2. V.A.Burыgin.F.X.Jongurazov Saidov J.K.va boshqalar.Botanika va  o‘simliklar  fiziologiyasi.T,»O‘qituvchi» 1972 yil.

 3. V.G.Xrjanovskiy.Kurs  obshey botaniki.Chast II.M. Iz-vo "Vыsshaya shkola ", 1982 god.

4. I.Xamdamov.,I.Shukrullayev.,YE.Tarasova. va boshqalar. Botanika asoslari.T., «Mehnat», 1990 yil.

5.       G.P.Yakovlev.,V.A.Chelombыtko. Botanika. M.Iz-vo" Vыsshaya  shkola", 1990 god.

6. Xolida Mirfayoz qizi Maxkamova. Botanika.T. «O‘qituvchi»,   1995 yil.