Yo`ldаshev Asqarali Yakubovich soliqlar va soliqqa tortish

Ikkinchi usulda soliqni soliq subyektiga daromadni to`laydigan yuridik shaxs 
hisoblaydi va ushlab qoladi. Ishchining ish haqidan, xizmatchining maoshidan 
daromad solig`i shu tariqa undiriladi. Soliq korxonada xodim-ning daromadni 
olishigacha ushlab qolinadi, bu soliqni to`lashdan bo`ym tovlashni istisno qiladi, 
chunki buxgalteriya soliq solinadigan daromadni va soliq summasini aniq hisob-
kitob qilib chiqadi. 
Soliqning daromad manbayida to`lanishi shuni anglatadiki, soliq uni 
deklaratsiyalar bo`yicha to`lashdagi singari soliq idorasi tomonidan hisob-lanib 
ushlab qolinmaydi, balki uni subyektlar jismoniy shaxs foydasiga to`lovni amalga 
oshiradigan to`lov manbalari (korxonalar, muassasalar va tashkilotlar, boshqa ish 
beruvchilar) hisoblaydilar va ushlab qoladilar. 
Uchinchi usul soliq to`lovchilarning soliq idoralariga deklaratsiyalarni, ya'ni 
ularning oladigan daromadlari va o`zlariga tegishli bo`lgan soliq imtiyozlari 
haqidagi rasmiy bayonotni berishini nazarda tutadi. Soliq ido-ralari soliq 
deklaratsiyasi va amaldagi soliqqa tortish stavkalari asosida to`-lanishi lozim 
bo`lgan soliq miqdorini nazorat qiladilar. Soliq deklaratsiyasi asosida, odatda, 
tadbirkorlik faoliyatidan, dehkon (fermer) xo`jaligini yuri-tishdan olinadigan 
daromadlar, shuningdek, intellektual faoliyat bilan shu-g`ullanadigan shaxslar (fan, 
adabiyot, san'at asarlarining mualliflari, kash-fiyotlar, ixtirolar mualliflari, sanoat 
namunalarini yaratuvchilari va hokazo) daromadlari soliqqa tortiladi. 
O`zbekiston Respublikasida yer solig`i kadastrli usulda undiriladi. Bunda 
yerlarning unumdorligi (boniteti) hisobga olingan holdagi jadval shaklidagi er 
solig`ini stavkalari O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahka-masi tomonidan har 
yili yangidan tasdiqlanadi. 
Kadastrli usulda shaharlar va shahar qo`rqonlarida yer soligi stav-kalarini 
ishlab chiqishga ular xududini shahar ayrim tumanlari yerlari ham-da 
infratuzilmasini iqtisodiy baholash qiymati bo`yicha kompleks tarzda baholash 
asos qilib olingan. 
Ma'lumki, shahar hududining qimmati markazdan chekka joylarga qarab 
nafaqat hududning infratuzilma bilan ta'minlashdagi tafovutlar, balki boshqa 
omillar ta'siri tufayli ham kamayib boradi. Shu sababli, yer solig`i stavkalarini 
tabaqalashtirish uchun shahar va q'orq'onlar hududi zonalarga bo`linadi, bunda 
yerlarni kompleks baholashning qiymati umum tomoni-dan qabul qilingan, 
zonaning shahar hosil qiluvchilik rolini, transport bilan ta'minlangani, muhitning 
jozibadorligi, ekologik holati, yer tebranishlari-ning bo`lish-bo`lmasligi, shahar 
ayrim tumanlarining funksional vazifalarini hisobga oladigan, yer uchastkalarining 
iste'mol qiymatiga ta'sir ko`rsatadi-gan koeffitsintlarni qo`llagan holda belgilanadi, 
yordamchi qishloq xo`jali-gini yuritish va yakka tartibda uy-joy qurish uchun yer 
uchastkalariga ega bo`lgan jismoniy shaxslarga stavkalar miqdori, ijtimoiy 
 
91

---

omillarni e'tiborga olgan holda, yuridik shaxslar uchun mo`ljallanganidan 
taxminan o`n ba-ravar kam qilib belgilangan. 
Qishloq xo`jaligida yerdan ishlab chiqarishning asosiy vositasi sifatida 
foydalaniladi, shuning uchun qishloq xo'jalik ahamiyatidagi yerlar uchun soliq 
stavkalari yer sifatidan, ya'ni tuproq xosildorligi va yer unumdor-ligidan kelib 
chiqib belgilangan. 
Yer solig`i stavkalari, jahon amaliyotida qabul qilinganidek yer qiy-matidan 
kelib chiqib belgilangan. Respublikada yerning bozor qiymati shakllanmagani 
sababli, 1 gektar sug`oriladigan yerdan olinadigan deh-qonchilik yalpi 
mahsulotining o`rtacha qiymatidan kelib chiqib, uni shartli baholash amalga 
oshirildi. Jahon amaliyotida yer solig`i stavkalari turli mamlakatlarda turlicha 
belgilanadi, lekin o`rtacha yer qiymatining salkam 5 % tashkil etadi. Respublika 
sharoiti uchun qishloq xo`jaligida shakllan-gan iqtisodiy holatni hisobga olib va 
uni rivojlantirishni rag`batlantirish maqsadida soliq stavkalari 3 % miqdorida qabul 
qilingan. 
Soliq miqdorlarini yerlar sifati, tabiiy iqlim zonalari bo`yicha taba-
qalashtirish maqsadida sug`oriladigan yeriar uchun soliq stavkalari ma'-muriy 
tumanlar bo`yicha, ularni tuproq ball-bonitetlari bo`yicha 10 da-rajaga bo`lgan 
holda belgilangan. Tuproq boniteti dehqonchilikning hozirgi darajasida qiyoslama 
tabiiy hosildorlikning shartli ko`rsatkichi hisoblanadi. Bonitetni aniqlashda 
tuproqning genetik kelib chiqishi, sug`orishning qancha muddat davom etayotgani, 
ekin eqilishi, agro-iqlimiy resurslar bilan ta'minlangani, mexanik tarkibi, 
tuproqning xosil bulish genezisi, tuproq qoplamining suv o`tkaza olishi, 
sho`rlanganlik darajasi, eroziyaga uchraganligi, toshloqligi, zichligi hamda 
tuprokning boshqa tabiiy xossalari hisobga olinadi. Tuproq boniteti 100 balli tizim 
bo`yicha aniqlanadi. 
Lalmi yerlar va yaylovlar zonalar yoki vertikal mintaqalarga bo`lingan, bu 
yerda yog`inlar bilan turlicha ta'minlanganlik shakllanadiki, ularning unumdorligi 
shu holatlar bilan bog`liqdir. 
Qishloq joylarda joylashgan yer uchastkalarining joylashgan joyi bo`yi-cha 
soliq miqdorlarini tabaqalashtirish maqsadida ma'muriy va sanoat markazlari 
atrofidagi stavkalarga 1,1 dan 1,3 ga qadar oshiruvchi koeffi-tsientlar belgilangan. 
Yer solig`i va yagona yer solig`ini 2007-yil uchun kadastr shaklidagi yangi 
stavkalari 0'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006-yil 18-de-kabrdagi 
«O'zbekiston Respublikasining 2007-yildagi asosiy makroiqtisodiy ko`rsatkichlari 
prognozi va davlat budjetining parametrlari to'g`risida»gi PQ- 532-sonli qarorida 
bayon qilingan. 
Yer solig`ining soliq tizimida va budjet daromadlari tarkibida tutgan o`rni 
O`zbekiston bozor munosabatlariga o`ta boshlagach 1990-yilda «Yer 
to'g`risida»gi qonun qabul qilindi, unga binoan yerga egalik qilish va yerdan 
foydalanishning pullik bo`lishi belgilandi. O`zbekiston Pespublikasi Mustaqillikni 
qo`lga kiritgach 1993-yil 6-mayda O`zbekiston Pespublikasi Oliy Kengashi 
tomonidan «Yer solig`i to'g`risida»gi maxsus qonun qabul qilindi, unda soliq 
solishning obyektlari va subyektlari imtizlar soliq to`lash tartibi va hokazolar 
ancha batafsil belgilab berildi. Qonun 1994-yil 1-yan-vardan amalga kiritildi. 
 
92

---

Qonunda Yerlardan noqishloq xo`jalik maqsad-larida foydalanadigan yuridik 
shaxslardan olinadigan yer solig`ining un-dirish tartiblari belgilab berildi. Shu 
bilan biiga, qishloq xo`jaligini ustuvor rivojlantirish zarurligini e'tiborga olib 
qishloq xo`jaligi mahsulotlarini yetishtirish bilan shug`ullanuvchi korxonalar va 
tashkilotlar uchun qonunni joriy etish 1995-yil 1-yanvargacha kechiktirildi. 
Shunday qilib yer so-lig`ining joriy etilishi bilan mamlakatda yer munosabatlarini 
tartibga solishning chinakam iqtisodiy vositalari paydo bo`ldi. 
1997-yil 24-aprelda O`zbekiston Pespublikasi Oliy Majlisi tomonidan 
Uzbekiston Pespublikasi Soliq kodeksi qabul qilinishi va 1998-yil 1-yan-vardan 
kuchga kiritilishi bilan yer solig`ining huquqiy asoslari yaratildi. 
Hozirgi bozor munosabatlariga o`tish sharoitida davlat qishloq xo`jaligi 
korxonalarini soliqqa tortar ekan, bundan fiskal manfaatdorlikni emas, balki 
soliqlar orqali qishloq xo`jaligini boshqarish, ishlab chiqarishni rivojlantirishni, 
shuningdek, ularni ijtimoiy himoya qilishni ko`zlaydi. Buni qishloq xo`jaligini 
soliqqa tortishning o`ziga xos xususiyatlaridan ham ko`rishimiz mumkin. 
O`zbekiston Pespublikasi Prezidenti HAKarimovning 1998-yil 10-
oktyabrdagi «Qishloq xo`jalik tovarlarini ishlab chiqaruvchilar uchun yagona yer 
solig`ini joriy etish tugrisida»gi Farmoniga muvofiq 1999-yil 1-yanvardan boshlab 
qishloq xo`jalik tovarlarini ishlab chiqaruvchilari uchun yagona yer solig`i joriy 
qilindi. 
Yer uchastkasiga egalik qilish huquqi bor yuridik shaxs yer solig`ini to`lovchi 
bo`lib hisoblanadi. Soliq qonunlariga asosan, yer solig`ini hisob-lash va budjetga 
o`tkazib berish majburiyati yuridik shaxsga yuklatiladi.