Хар кандай дон - бу тирик организм,
унга нафас олиш, ривожланиш,
эскириш хусусиятлари таалуклидир. Дон анизотроп коллоид, капилляр -
говак жисм булиб, алохида кисмлари мураккаб тузилган.
Галла донларининг (бугдой, жавдар) ташки,
мева кобиклари катта
микдордаги капиллярлар ва микроговакли уч каватли хужайралар
деворчаларидан ташкил топган. Бундай кобикдан сув буги дон ичига ва
дон ичидан ташкарига тез ва енгил харакат килади.
Сули, арпа, шоли, тарик донлари яна гул кобиги билан хам уралган
булиб, куритишни секинлаштиради. Иккинчи кават кобиги уруг кобиги
булиб, у хам уч каватдан тузилган (юкориги - юпка тиник, урта - пигментли
ва остки - шаффоф шишувчан). Бу кобик мева кобигидан фаркли уларок газ
ва бугларни кам утказади.
Уруг кобигининг остки кисмида
алейрон кават жойлашган булиб,
калин деворли бир каторли хужайралар гурухидан иборат. Ундан сунг
доннинг асосий кисми - магизи (эндосперм) жойлашган. У йирик крахмал
хужайраларидан ташкил топган. Доннинг энг мухим кисми - муртак. Кобик
ва магиздан фарк килиб унинг тукималари жонли хужайралардан тузилган ва
иссиклик таъсирига жуда сезгир.
Дондаги намликнинг богланиш турлари.
1. Намликнинг кимёвий богланиши.
Бу богланишда намлик курук моддаларга молекуляр кучлар ёрдамида
богланади.
Сувнинг ион боги кимёвий реакциялар вактида катъий маълум
нисбатда сарф килиниб янги моддалар хосил булиши билан пайдо булади.
Сув бунда йуколиб янги махсулот таркибига киради.
Молекуляр бог (кристаллгидрат хосил булишида) пайдо булади. Сув
янги хосил булган кристалл таркибига киради. Намнинг дон билан хосил
килган кимёвий боги жуда
мустахкам булиб, куритишда богланмайди.
2. Физик-кимёвий богланиши.
Бу ерда богланишнинг уч куриниши булади: адсорбцион - богланган
намлик; осмотик - богланган ва структуравий намлик.
а) Адсорбцион-богланган намлик. Бу доннинг актив юзаси билан
адсорбция килинган бир неча юз сув молекуласи хосил килган катламдан
иборат. Адсорбцияланган сув молекулаларининг богланиш
мустахкамлиги бир хил булмайди. Адсорбцияланган сув оддий сувдан
куйидаги хусусиятлари билан фарк килади:
- эритувчи булолмайди;
- икки марта кичик иссиклик
сигимига эга булади;
- жуда кичик хароратлардагина музлайди, лекин бунака сувнинг
маълум кисми хатто - 78о С хароратда хам музламайди;
- солиштирма утказувчанлиги ва электр утказувчанлиги нолга тенг;
- ковушкоклиги оддий сувникидан 9 марта кичик.
б) Осмотик-богланган намлик. Бу шундай намликки, у дон хужайраси
ичига осмотик босим остида киради. Дон намланганда хужайра ичидаги
эриган моддалар концентрацияси ундан
ташки концентрациядан катта
булади (сувнинг осмос босими юзага келади). Шунинг учун сув хужайра
ичига киради.
Осмотик бугланган намлик адсорбцион богга нисбатан кучсиз
богланган. Бирок бундай сувни ажратишда хам кушимча энергия сарфи талаб
килинади.
в) Структуравий намлик. Бу намлик геллар шакланишида хосил булган
янги тузилишлар билан ушланади. Бунака намлик
оддий сувдан хеч кандай
хусусияти билан фарк килмайди.
3) Намнинг механик богланиши. Бундай богланган намлик мик-
рокапиллярлар, макрокапиллярлар ва дон ивиганда ушланган намликлардан
иборат.
Do'stlaringiz bilan baham: