Urganch davlat universiteti axborot texnologiyalari kafedrasi

4.1.5. Uzun butun sonlarni bo‘lish. 

Eng  uzun  amalga-bo‘lishga  o‘tamiz  .Bo‘lishning  bir  necha  algoritmlari  mavjud,  biroq  biz 

barchaga ma’lum bo‘lgan “burchaklar bilan”ning bir necha variantlari bilan chegaralanamiz (4.2-

rasm). 

---

 

4.2-rasm. Burchaklar bilan bo‘lish. 

Bu algoritm qanday ishlashini yodga olamiz. Bo‘linmaning birinchi raqami 2 bo‘ladi, chunki 654 

ga 321 bo‘linuvchi 2 marta joylashadi; qoldiq 11 ni keyin ishlatamiz. Keyingi  kamayuvchi 113 

oldingi raqamdagi (11) qoldiqdan olinadi va bo‘linuvchining navbatdagi raqamini to‘ldirish bilan 

olinadi.  113<321,  shuning  uchun  bo‘linmaga  0  raqami  qo‘shiladi,  bo‘linuvchining  navbatdagi 

113 yoniga tushuriladi va 1132 paydo bo‘ladi. Unga 321 uch marta sig‘adi, bunda bo‘linmaga 3 

soni  bo‘linadi  va  qoldiq  169  chiqadi  va  uning  yoniga  bo‘linuvchining  navbatdagi  raqami  1 

tushuriladi va 1691 paydo bo‘ladi. Analogik ravishda bo‘linmaning 5 va 654321 ichkiga qo‘shib 

qoldig‘i 654321 mod 321=86 olinadi. Bu algoritm butun sonlarni bo‘lishning boshqa algoritmlari 

singari  butun  sonli  bo‘linmaga  va  qodiqqa  ega  bo‘ladi.  Bunda  ko‘pincha,  ihtiyoriy  hisoblash 

(4.13.-bo‘linmaga  qarang)  sistemasi  uchun  o‘nlik  chiqarishda  har  ikkala  natija  ham  zarurdir. 

Shuning  uchun  ikki  argument  (bo‘linuvchi  va  bo‘luvchi)  oldiga  va  ikkita  chiqaruvchini-  butun 

bo‘linma va qoldiqni qaytaradigan prosedurani yozamiz.  

Bu algoritm yetarlicha oddiy ravishda dasturlanadi. Siljishlar, taqqoslashlar, ayirishlar va raqam 

qiymatlarini tiklash zarur. Oxirgisidan boshqa barcha etaplar amalga oshirilgan. Raqamni tiklash 

ham  juda  ham  murakkab  emas.  4.4-listingdagi  proseduradagi  tanlov  quyidagicha  amalga 

oshirilgan:  L2-sh  o‘zgaruvchi  (raqamning  kerak  miqdoriga  siljigan)  L2  bo‘luvchiga  ega, 

sub_prev  sub_this  o‘zgaruvchilarga  sub-prev  bo‘lgunga  qadar  L2_sh, 

2xL2_sh,  3xL2_sh,…,  qiymatlar  hosil  qilinadi.  Qachonki  bu  ro‘y  bersa  L2-sh  dagi  (v 

o‘zgaruvchiga saqlanuvchi) bo‘linuvchi bo‘linmadagi raqamning qiymati bo‘ladi. 

4.4-listing . Uzun butun sonlarni bo‘lish protsedurasi (ixtiyoriy hisoblash sistemasi uchun)