Umurtqalilar zoologiyasi

Uchlik nerv 
(beshinchi juft) murakkab nerv hisoblanadi, 
u uzunchoq miyaning oldingi qismi yon devoridan yo‘g‘on 
ildiz bilan boshlanib, darhol bir necha tarmoqlarga boiinadi. 
Shulardan ko‘zga, lunjga, yuqori va pastki jag‘ga boradigan 
tarmoqlar eng kattalari hisoblanadi. 
Uchlik nerv funksiyasi jihatidan aralash, ya’ni ham sezuv- 
chi va ham harakatlantiruvchi nervdir. 
Uzoqlashtiruvchi nerv 
(oltinchi juft) uzunchoq miya- 
ning ostidan chiqadi, lekin preparatda uning chiqqan joyi 
ko‘rinmaydi. Bu nerv ko'zning sirtqi to'g'ri muskulini inner- 
vatsiyalaydi. 
Yuz nervi 
(ettinchi juft). Bu nerv uchlik nervga juda yaqin 
yondosh bo'lib, uning ketidan chiqadi. Shuning uchun ham 
ulaming asoslarini bir-biridan ajratish qiyin. Yuz nervi ham 
bir necha tarmoqlarga bo'linib, shulardan ko'z, tanglay va til 
osti tarmoqlari eng yiriklari hisoblanadi. 
Uchlik nerv singari yuz nervi ham aralash nerv boiib, 
uning ko'z va tanglayga boradigan tarmoqlari sezuvchi, til osti 
tarmog'i esa aralashdir (sezuvchi va harakatlantiruvchi). 
Eshituv nervi 
(sakkizinchi juft). Bu nerv uzunchoq miya- 
ning yon devoridan chiqishi bilanoq miya qutisining devoriga 
kirib, ichki quloqni innervatsiyalaydi. Eshituv nervi fakat se- 
zuvchi nervdir. 
Til- halqum nervi 
(to'qqizinchi juft) akulaning birinchi 
jabra yorig'iga borib, ikkita tarmog'i bilan uning oldingi va 
keyingi qismlarini innervatsiyalaydi. Bu nerv funksiyasi jihati- 
dan aralash boiib, sezuvchi va harakatlantiruvchi nervdir. 
Adashgan nerv 
(o'ninchi juft) aralash nerv boiib, uzun- 
choq miyaning yonboshidan, keyinchalik bir-biri bilan qo'shilib 
yo'g'on nerv tomirini hosil qiladigan bir qancha tarmoqlar 
holida chiqadi. Adashgan nerv bosh miyaning boshqa nerv- 
laridan gavdaning ko'pchilik qismini innervatsiyalashi bilan 
farq qiladi. Asosiy tarmoqlaridan to'rttasi to'rt jabra yorig'ini 

---

www.ziyouz.com kutubxonasi 
(ikkinchidan beshinchigacha), beshinchi —ichki organlar yon- 
bosh tarmog'i esa tana va dum boiimlarining teri sezish or- 
ganlarini innervatsiyalaydi. 
Orqa miya nervlarining orqa va qorin butoqlari har ikki 
tomondan juft-juft boiib birlashib, umumiy aralash nervni 
hosil qiladi. Har bir juft nerv o'ziga tegishli segmentlarni 
innervatsiyalaydi. Akulalarda juft suzgich qanotlar rivojlan- 
ganligi munosabati bilan yelka va bel-dumg'aza nerv chigali 
hosil boiadi. Bu nerv chigallari bir qancha nervlarning 
qo'shilishidan hosil bo'lgan va tegishli juft suzgich qanotlarga 
boradigan umumiy stvol (tana)dan iborat. 
Umurtqali hayvonlarning ko'z soqqasini 6 ta muskul (1,2, 
3, 4, 5, 6) harakatlantiradi, ular bir uchi bilan ko'z kosa-
sining devoriga, ikkinchi uchi bilan esa ko'z soqqasining ma’lum 
joyiga birikadi. Ularning to'rttasi (3, 4, 5, 6) 
yuqorigi, past- 
ki, ichki va tashqi to'g'ri muskullar, 
2 tasi esa (1, 2) 
yuqorigi va pastki qiya muskullar 
deb ataladi. Bu musk- 
ullarni III, IV va VI juft nervlar innervatsiyalaydi. 
Ayirish organi. 
Barcha tuban umurtqalilarnikiga o'xshash 
akulalarda ham birlamchi buyrak - 
mezonefros 
boiadi. U 
ikkita uzunchoq tanacha shaklida bo'lib, umurtqa pog'onasining 
ikki yonida tana bo'shlig'ining deyarli ko'krak suzgichlari atrofi- 
dan to kloakasigacha cho'ziladi. Har buyrakdan bittadan in- 
gichka siydik yo'li chiqadi. Siydik yo'llari urg'ochilarida siy- 
dik so'rg'ichining va erkaklarida siydik-jinsiy so'rg'ichining 
tepasidan o'tib kloakaga ochiladi (18-19-rasmlar). 
Jinsiy sistemasi. 
Erkak akulaning urug'donlari (18-rasm) 
bir juft. Ular uzunchoq tana shaklida boiib, qizilo'ngachning 
yon qismi, jigaming tagida joylashgan. Urug'donlardan oq 
ipga o'xshash ingichka urug' chiqarish yo'llari boshlanadi (aniq 
ko'rish uchun urug'donni pinset bilan ko'tarish lozim). Urug' 
chiqarish yo'llari buyrakning yuqorigi, odatda urug'don ortig'i 
vazifasini bajaruvchi uchiga ochiladi. Buyrakning bu 

---

www.ziyouz.com kutubxonasi 
bo‘limidagi kanalchalar 
(yo'llar) birlashib, qorin yu- 
zasining ichki qirg'oqlari 
bo'ylab o'tadigan urug' 
yo'llariga aylanadi. Urug' 
yoilarining keyingi uchlari 
kengayib, yupqa devorli 
urug' pufakchalarini hosil 
qiladi. Urug' yoilari siydik 
yo'llari bilan birgalikda si- 
ydik- tanosil so'rg'ichiga 
ochiladi.